206
qoĢulduğu qızılbaĢ hərəkatı sayəsində hakimiyyətə gəlmiĢ Səfəvilər sülaləsinin
hökmdarları zəh mətkeĢlərin həyat Ģ əraitini yüngülləĢdirən əsaslı tədbirlər
görmədilər. Lakin dövlətin iqtisadi sistemin in iflasına yol verməmək naminə Səfəvi
Ģahları bəzən vergiləri azaltmalı, hətta ləğv etməli o lurdular. Məsələn, Ģah hökuməti
osmanlılarla müharibədə (1555-ci ildən etibarən) xalq kütlələrinin düĢdüyü ağır
Ģəraiti nəzərə almalı oldu, malcəhəti (xəracı) və baĢqa vergiləri bir qədər azaltdı.
Məhsulun 6/1-dən 3/1-ə qədərini təĢkil edən malcəhət (bəhrəçə, dəhyek) torpaqdan
istifadə müqabilində kəndlilərdən alınan əsas vergi olmuĢdur. Bu vergi əsasən
məhsulla (buğda, çovdar, arpa, ipək və s.) ödənilirdi.
İxracat və şütaqat istilahları ilə adlanan vergi və mükəlləfıyyətlər kəndlilərə
hədsiz əziyyət verird i. Kəndlilər nəinki qoĢunu ərzaqla, habelə onun çevik
hərəkətdə olan heyvanlarını da ot və ələflə təchiz edirdilər. Bu mükəlləfiyyətlərə
görə, kəndlilər öz evlərini Ģah elçilərinin, əcnəbi səfırlərin və digər məmurların
ixtiyarına verməli (qonalqa, xane-nüzul), bir çox dövlət məmurların ın məvacib lə
təmin olun masının ağırlığın ı çəkməli idilər (ixlas, ümmal, mü mayyizanə, daruğəki,
kələntəri, mirabi və s.). Məcburi bəxĢiĢlər sistemi də mövcud olmuĢdur. Bu
bəxĢiĢlər torpaq sahiblərinə, Ģahın məmurlarına, xid mətçilərinə verilirdi (düşüllük,
novruzi, peşkəş, şilan-bəha, eydi və s.). Kəndlilər və köçəri maldarlar otlaqlardan
istifadə müqabilində dövlətə çobanbəyi vergisi ödəməli idilər. Dövlətin və
feodalların xeyrinə toplanan vergilər, yerinə yetirilməli olan mükəlləfiyyətlər
(çərik, tərh, ulaq, ulam, biyar və s.) əhalin i mü flisləĢməyə gətirib çıxarırdı.
ġəhərlər. Sənətkarlıq. XVI əsrdə Azərbaycanda 50-dən artıq Ģəhər vardı.
Təbriz Səfəv ilər dövlətinin ilk paytaxtı id i. O, dövlət paytaxtının 1555 -ci ildə
Qəzv inə köçürülməsindən sonra da ən mühüm iqtisadi, mədəni mərkəz kimi
qalırd ı. Bu hadisədən 15 il sonra Səfəvi dövlətinin bir sıra Ģəhərlərini ziyarət etmiĢ
ingilis taciri Artur Edvards Təbriz Ģəhərini "Ġranın paytaxtı" kimi təqdim edird i.
ġəhər əhalisinin sayı haqqında yalnız təxmin i məlu matlar mövcuddur. Anonim
tarixçi göstərir ki, qızılbaĢlar Təbrizi ələ keçirərkən (1501-ci il) orada 300 min
əhali yaĢayırdı. Digər tarixçilər (Xandəmir, Oruc bəy Bayat) Təbrizi "ġərqin
paytaxtı", "aləmin məskun olan dörddə bir h issəsinin ən abad Ģəhəri" kimi
qiymətləndirmiĢlər.
Təbriz dəfələrlə Os manlı orduların ın əlinə keçmiĢ, qarətlərə məru z
qalmıĢdı. 1514-cü ildə Osman lı türkləri b ir neçə min ən yaxĢı Təbriz sənətkarın ı
(ailələri ilə birlikdə) əsir apardılar. 1562-ci ildə Ģəhərdə olmuĢ Cenkinson qeyd
edir ki, "Təbriz Ġranın ən iri Ģəhəridir". Lakin ing ilis səyyahı əlavə edirdi ki, "bu
Ģəhərin ticarət əhəmiyyəti əvvəlki dövrə nisbətən azalmıĢdı". Cenkinson belə
207
hesab edirdi ki, bunun əsas səbəbi türk sultanının hərbi yürüĢləri olmuĢdur. 1585 -
1586-c ı illə rin Osman lı iĢğalı za man ı Təbriz ağır zərbə lərə məru z qald ı.
Təbriz əhalisinin sayının ço x olması Ģəhərə müvafıq həcmdə ərzaq
mallarının gətirilməsin i tələb edirdi. Ətraf bölgələrdən Ģəhərə qoyun əti, buğda unu,
qırmızı və ağ Ģərablar gətirilirdi. Təbrizdən birgünlük məsafədə yerləĢən göldən
xeyli balıq hasil edilirdi. Hə mç in in Ģəhərdə xeyli miqdarda yüksək keyfıyyətli kürü
vardı. Bu kürü Mah mudabaddan gətirilird i. Təbrizdə ço xlu meyvə bağı və bostanlar
mövcud idi. ġəhər özünü meyvə və tərəvəzlə təmin edird i.
XVI əsrdə də Təbriz Avropa və Asiyanın bir ço x Ģəhərləri ilə irimiqyaslı
ticarət əməliyyatlarına cəlb edilmiĢdi. 1568-ci ildə Azərbaycanda olmuĢ ingilis
səyyahı Çep men məlu mat verird i ki, "Təbriz ölkənin ən mühüm mahud satıĢı
mərkəzi olmuĢdur". Mahud Qərbi Avropa ölkələrindən idxal edilird i. Yun parçalar
buraya həm Təbriz tacirləri vasitəsilə (on lar yun parçaları Venesiyadan alırdılar),
həm də Ģəhərdə yaĢayan türklər tərəfindən (parçalar Suriyanın Hələb Ģəhərindən
alın ırd ı) gətirilird i.
Venesiyalı A lessandri qeyd edir ki, Təbriz bazarlarında ġirvan, Gilan və
Suriyadan gətirilmiĢ xam ipək almaq mü mkündür. Xam ipək Təbrizin ipəkəy irici
emalatxanalarında emal ed ilirdi. Burada istehsal edilən ipək parçalar ġimal-ġərqi
Avropanın bir sıra ö lkələrinə (PolĢa, Dan imarka, Ġsveç) ixrac olun maqda idi.
1565-c i ildə I ġah Təh masibin fərmanına əsasən, sənətkarlardan və
tacirlərdən alınan verginin ləğv edilməsindən sonra, Təbriz ö z inkiĢafın ın yüksək
səviyyəsinə çatmıĢdı. 1571-1573-cü illərin Təbriz üsyanının təsiri nəticəsində I ġah
Təhmasib Ģəhərə vergi to xunulmazlığı hüququ verdi və bu tədbir Ģəhərin sonrakı
tərəqqisi üçün geniĢ imkanlar açdı. Oruc bəy Bayat göstərir ki, türklər tərə-findən
ələ keçirilib talan edilənədək Təbrizdə 80 mindən artıq ev sahibi (yaxud 360 min
nəfər) yaĢayırdı.
ġirvan ərazisi Səfəv ilər dövlətinə birləĢdirildikdən sonra ġamaxı Ģəhəri
ġirvan bəylərbəyiliyin in paytaxtına çevrilmiĢdi.
ġamaxı 1578-1581-ci illərdə (Osman lı-tatar hərbi yürüĢləri dövründə) çox
zərər çəkmiĢdi. Dəfələrlə əldən-ələ keçmiĢ bu Ģəhər hədəfə dağıntılara və talanlara
məruz qalmıĢdı.
XVI əsrdə Cənubi Qafqazda ipək istehsalı və ticarəti baĢlıca olaraq
ġamaxıda və ƏrəĢ bölgəsində cəmləĢmiĢdi. Cen kinson ġamaxını "gözəl kral Ģəhəri"
kimi qiy mətləndirirdi. ġamaxı xarici ölkələrdən axıĢıb gələn, xam ipək alan, onu
baĢqa ölkələrdə mənfəətlə satan çoxsaylı tacir kütləsinin cəmləĢdiyi mərkəzi bazar
olmuĢdur. ġirvan ipəyi yüksək keyfıyyəti və gözəlliyi ilə seçilirdi. ġamaxıda rus,
hind, türk, fars tacirlərinə xid mət edən karvansaralar vardı. XVI əsrin ikinci