232
səciyyəsi daĢıyır, Ġran xalqın ı Səfəv i Ģahına yaxın laĢdırır, bu xalqda yeni təĢkil
edilmiĢ dövlətə rəğbət hissi oyadırdı, Ġsfahan əhalisinə xüsusi imtiyazlar
verilmiĢdi.
ġah Abbas bütün ömrü boyu iranlılara himayəçilik siyasəti aparırdı. O,
1607-1608-c i illə rdə bütün var-dövlətini vəqfə vəsiyyət etdi. Bu yolla xeyli vəsait
və mü lklər əsas etibarilə dövlət bürokratiyasının nəzarətindən çıxaraq, farslardan
ibarət ruhanilərin ixtiyarına verild i.
Qeyd etmək lazımd ır ki, ġah Abbasın var-dövləti onun 20 illik hakimiyyəti
dövründə toplanılmıĢdı və öz miqdarına görə olduqca böyük idi. Ġsgəndər bəy
MünĢinin məlu matına əsasən, Ģaha məxsus olan və vəqfə vəsiyyət edilən torpaq
mü lkləri 100 min tüməndən artıq qiy mətləndirilirdi, onların illik gəliri isə 7 min
tümənə çatırd ı.
ġah Abbasın bu tədbirlərindən sonra da qızılbaĢ əmirləri bu dövlətdə
əhəmiyyətli mövqeləri əllərində saxlaya bildilər. A zərbaycan yenə də imperiya
tərkib ində mühüm ö lkə o laraq qalırd ı. Onun hökmdarı A zərbaycan vilayətini idarə
edir, habelə bütün Səfəvi ordusunun ali baĢ komandanı vəzifəsini yerinə yetirirdi.
Azərbaycan dili isə orduda və Ģah sarayında hakim mövqe tuturdu. Səfəvi Ģahları
və saray əhli sülalənin hakimiyyətinin sonunadək bu dili fars dilindən üstün
tuturdular.
XVII əsrin birinci yarısında Os manlı-Səfəvi müharibələri və
Azərbaycan. ġah Abbas Azərbaycanın xeyli h issəsinin, Cənubi Qafqaz ərazisinin
Səfəvilər dövlətinin tərkibinə qaytarılması məqsədilə XVI əsrin sonlarından
etibarən əsaslı tədbirlər keç irməyə baĢla mıĢdı. Os manlı Türkiyəsi ilə yeni hərbi
münaqiĢə labüd gerçəkliyə çevrilməkdə idi. ġah Abbas 1599-cu il iyulun 29-da
Herat yaxınlığ ında Din məhəmməd xan Özbəkin ordusunu məğlub etdi və
Mavərənnəhri öz təsiri altına aldı. 1602-ci ildə Ģahın Bəlxə növbəti səfəri uğursuz
olsa da, Səfəvi dövlətinin hərbi qüdrətini nü mayiĢ etdirdi. Bu, Ģah qoĢununun
qərbdə osmanlılara qarĢı əsas döyüĢü üçün sanki "baĢ məĢq" oldu.
Bu dövrdə Avropa dövlətləri də Os manlı qüvvələrin in ġərqə çəkil məsi üçün
Səfəvilərin Türkiyə ilə toqquĢmasına maraq göstərirdilər. ġah Abbas osmanlılara
qarĢı müharibəyə hazırlaĢdığı zaman alman imperatoru II Rudolf (1552-1612) öz
elçisi Stefan KakaĢı, onun ölümündən sonra isə Tektanderi Səfəvi sarayına
danıĢıqlara göndərmiĢ, Türkiyəyə qarĢı hərbi ittifaq yaradılması Ģaha təklif
edilmiĢdi. Ġspaniya kralı II Filip də Səfəvi Ģahını os manlılara qarĢı müharibəyə
təhrik ed ir, əvəzində Ġran körfəzində ona kö mək göstərəcəyini söz verir.
Osmanlıların Ön Qafqazdan qovulmasında Rusiya da maraqlı idi. Hələ
1590-c ı il müqaviləsinin imzalan masınadək ġah Abbas öz səfıri Had i bəyi
233
Moskvaya göndərmiĢdi. Səfəv i Ģahı Cənubi Qafqazda osmanlılara qarĢı
mübarizədə rusların yardımına təminat əldə etmək istəyirdi. ġah Abbas
göstəriləcək hərbi yardım müqabilində Dərbəndi və Bakını Rus (Moskva) dövlətinə
bağıĢlamaq fıkrində id i. Lakin Ġstanbul sülhünə görə Azərbaycanın və Dağıstanın
Xəzərsahili vilayətləri Osmanlı Türkiyəsinin əlində qalmıĢ və tərəfləri yeni
danıĢıqlara vadar etmiĢdi. Rus çarı Boris Qodunov öz elçisi Yaroslavskini Səfəv i
sarayına göndərmiĢ, Ģahın osmanlılarla sülh bağlamayacağı təqdirdə ona hərbi
yardım edəcəyini b ild irmiĢdi. Volqa-Xəzər ticarət yolunun Osman lı nəzarətindən
azad edilməsi kimi vacib məsələdə olan ü mu mi maraq Səfəvi dövləti il Rusiyanın
yaxınlaĢ ması üçün Ģərait yaratdı. Lakin bu yaxın laĢma nəticəsiz qaldı.
XVII əsrin baĢlanğıcında Azərbaycanda Osmanlı hakimiyyəti zəiflədi. Yerli
feodallar Səfəvi dövlətinə Osman lı iĢğalından özlərinin xilaskarı kimi baxırdılar.
Bu za man Azərbaycanda Osmanlı ağalığına qarĢı baĢlanan üsyanlardan istifadə
edən ġah Abbas 1603-cü il sentyabrın 14-də Azərbaycana yürüĢə baĢladı. ġahın
baĢçılığı altında Səfəvi ordusunun yürüĢün on dördüncü günü Təbrizə yaxınlaĢ ması
Ģəhər əhalisini Osmanlı hakimiyyət orqanlarına qarĢı üsyana ruhlandırdı. Üsyan
etmiĢ Təbriz sakinləri Ģəhəri ələ keçirdilər. Səfəvi o rdusu Ģəhərə daxil oldu və
Osmanlı qoĢununun sığındığı qalanı aldı (21 oktyabr 1603-cü il).
Təbrizi ələ keçirən Səfəv i qoĢunları qərbə doğru irəlilədi və Sufıyan
yaxınlığında Təbriz bəylərbəyi Əli paĢanın rəhbərliy i altında Os manlı qoĢunu ilə
qarĢılaĢdı. BaĢ verən döyüĢdə Səfəvi ordusu qələbə çaldı. DöyüĢdə Axıska
bəylərbəyi Xəlil paĢa öldürülrnüĢ, Əli paĢa əsir alın mıĢdı. Əli paĢa Təbriz qalasında
müqavimət göstərən Osmanlı hərb i hissəsinə təslim o lmaq haqqında nıüraciət etdi.
Məhz bundan sonra osmanlılar Təbriz qalasın ı tərk edərək təslim o ldular. Beləliklə,
Cənubi Azərbaycan vilayətlərinin taleyi əsasən həll edild i və vilayətlərə yeni
hakimlər təyin olundu. Təbrizin idarə edilməsi Zülfüqar xan Qaramanlıya tapĢırıldı.
CəmĢid Sultan Dünbuli Mərəndin hakimi oldu. Xoy və Səlması Qazi bəy, Marağanı
isə ġey x Heydər idarə etməyə baĢladı. Səfəv i ordusunun ön hissələri Ģimala doğru
hərəkət etməyə baĢladı. Culfa və Naxçıvan Ģəhərləri döyüĢsüz ələ keçirildi.
Naxçıvandakı azsaylı Os manlı hərbi h issəsi müqavimət göstərməyi zəruri hesab
etmədi və təslim oldu. Maku vilayətinin hakimi Mustafa bəy Mahmudi Naxçıvana -
Ģahın qərargahına gələrək təslim o lduğunu bildirdi.
Osmanlı iĢğalı ərzində əzab-ə ziyyətə düçar olmuĢ Ordubad əhalisi Ģah
qoĢununun gəliĢini gözləmədən osmanlılara qarĢı üsyan qaldırdı. Osman lı tarixçisi
Nəimanın yazd ığına görə, ġah Abbas Naxçıvana yaxınlaĢanda ordubadlı Qəssab
Hacı Ģəhəri zəbt etmək haqqında Ģahdan xüsusi göstəriĢ aldı. Görünür Ģahın qoĢun
baĢçıları ilə Ģəhər nümayəndələri əlbir fəaliyyət göstərdilər. Səfəvi qoĢunu Ģəhərə