306
Hə min dövrdə Azərbaycan Ģəhərlərində saz, ka mança, tənburf ud, gərranay,
bərbət, tütək, qanon, dəf və s. musiqi alətlərindən istifadə o lunmuĢdur.
Musiqiçilərdən Hüseyn ġüĢtəri Bəyani, zurnaçalan Ustad Əsədi Hafız Sadıq
Bərtaq, qanonçalan Mövlana Qasım, zurnaçalan Ustad ġahməhəmməd, Ustad Yusif
Mövdud, Hafız Laley i Təbrizi, cəlacəl alətində çalan Hafız Cəlacəl, Mirzə
Məhəmməd Kamançei, Sultan Məhəmməd Kamançei, Sultan Məhəmməd Çəngin in
adları dövrün yazılı mənbələrindən məlu mdur.
Ümu miyyətlə, orta əsrlər boyu din xadimləri musiqin in inkiĢafına mane
olmuĢlar. Lakin bu və ya digər hökmdarın musiqi çalın masın ı qadağan etməsi
Azərbaycanda ümu miyyətlə musiqi sahəsindəki irəliləmən in qarĢısını ala
bilməmiĢdir. Azərbaycan musiqisi Yaxın və Orta ġərqdə də geniĢ Ģöhrət tapmıĢdır.
Sarı Tağının oğlu bir neçə nəfərdən ibarət nümayəndə heyəti ilə Ġsfahandan
Ərdəbilə, Adam Olearini və onun dəstəsini qarĢılamağa gələrkən Adam Oleari Sarı
Tağının oğluna bildirmiĢdir ki, burada hər Ģey onun xoĢuna gəlir, xüsusilə
Azərbaycan musiqisi onu valeh etmiĢdir.
Hələ XV əsrdə azərbaycanlıların da Avropa musiqisi ilə tanıĢ olduğunu
göstərən faktlar mövcuddur.
XVI əsrin əvvəllərində mərkəzləĢdirilmiĢ Səfəvilər dövlətinin yaran ması
Azərbaycan memarlığ ının inkiĢafı üçün də mühü m əhəmiyyət kəs b edird i.
Din in aparıcı ictimai Ģüur forması olması A zərbaycan Ģəhərlərinin memarlıq
həllində də öz əksini tapmıĢdı: Ģəhərlərin əksəriyyətində dini təyinatlı binalar
izdihamlı ticarət küçələrində yerləĢird i. Orta əsrlər ġərqinin ictimai təyinatlı
tikililərinin səciyyəvi növü olan karvansaralar daxili və xarici ticarət əlaqələrin in
inkiĢafı tələbatından doğmuĢ memarlıq ko mpleksləri id i. Ticarət ko mpleksinin ən
gözəl nü munələrindən biri Bakıda yaran mıĢdı. Altı binadan ibarət bu ko mp leks
tipik ġərq memarlıq incisi hesab olunmaqdadır. Hamamlar Azərbaycanda geniĢ
yayılmıĢ ictimai tikililərdən idi və onların fəaliyyəti yalnız təmizlik funksiyası ilə
məhdudlaĢmırd ı. Bunlar habelə müəyyən yaĢayıĢ yerlərin in (məhəllələrin və s.)
toplanıĢ, qarĢılıqlı informasiya obyektləri idi. Saray ko mpleksləri, müdafıə
qurğuları, körpülər də bu dövrün Azərbaycan gerçəkliyin in tərkib hissəsi olmuĢdur.
XVI əsrin ilk onilliklərinədək A zərbaycan memarlığının aparıcı
istiqamətlərindən biri ġirvan-AbĢeron məktəbi olmuĢdur. Hərb i-siyasi hadisələrin
həddən artıq olması, siyasi qeyri-sabitlik ölkənin cənub ərazilərində memarlığ ın
uğurlu inkiĢafına imkan vermirdi. ġirvan-AbĢeron məktəbinin uğurların ın mənbəyi
ictima i-siyasi həyatın sabitliyində və IX əsrdən etibarən tədricən yüksələn
ġirvanĢahlar dövlətinin mövcudluğunda idi. Bu memarlıq məktəbin in mühüm
abidələri Bakıda, ġamaxıda və Dərbənddə cəmləĢmiĢdi. Yaxın və Orta ġərq in nadir
307
ansambullarından olan ġirvanĢahlar saray ko mp leksi (Bakı) ġirvan -AbĢeron
memarlıq məktəbin in tipik nümunəsidir. XV əsrin II rübündən etibarən
formalaĢmağa baĢlamıĢ bu kompleks saray, divanxana, ġirvanĢahlar türbəsi (1435),
ovdan (1436), hamam (1438), ġah məscidi (1441), Keyqubad məscidi və Seyid
Yəhya Bakuvin in türbəsindən ibarətdir. XVI əsrin ortalarından baĢlayaraq
(Səfəv ilər dövləti daxilən möhkəmləndikdən sonra) ictimai-siyasi fəallıq
Azərbaycanın cənub vilayətlərinə keçdi. Bu dönüĢ memarlığ ın in kiĢaf mey illərini
müəyyənləĢdirdi, ġirvan-AbĢeron memarlıq məktəbi aparıcı mövqeyini itirdi.
Yeni dövlətin paytaxtına çevrilmiĢ Təbriz Ģəhəri bütün ölkənin aparıcı bədii-
memarlıq mərkəzi kimi əhəmiyyətini saxlamaqda idi. Ölkənin Ģimal vilayətlərin in
də Səfəvilər dövlətinə tabe edilməsi Təbriz və AbĢeron memarlıq məktəblərinə xas
olan ümu mi cəhətləri gücləndirdi.
Həmin memarlıq məktəblərin in memalıq ideyaları və üsulları sahəsində
qarĢılıq lı surətdə zənginləĢ məsinə dair xey li nü munə nəzərdən keçirmək
mü mkündür. Bu baxımdan Ərdəbildəki xatirə ko mp leksi daha çox diqqəti cəlb edir.
Ko mpleksin piĢtağlarında ġirvanĢahların Bakıda kı saray ko mpleksinin memarlıq
həllinə bənzər cəhətlər vardır. 1584-cü ildə isə ġirvanĢahlar sarayının Ģərq
PĠĢtağında Təbriz memarlıq məktəbin in ənənələri tətbiq edilmiĢdir.
Əski tarixi mərhələnin ənənələrin in bilavasitə davam etdirilməsinə
baxmayaraq, me marlıqda baĢ vermiĢ tarixi-siyasi hadisələrlə bağlı yeni tə zahürlər
nəzərə çarpırdı. Səfəv ilər dövlətini də feodal-teokratik xarakteri memarlıqda dini-
xatirə təyinatlı obyektlərin daha çox əhəmiyyət kəsb etməsinə səbəb olmuĢdu.
Müqayisə üçün xatırlamaq lazımd ır ki, XII-XV əsrlərin A zərbaycan memarlığında
memo rial cəhətlər aparıcı rol oynamıĢdır.
Bu dövrdə memarlıq formalarının ö zündə də dəyiĢikliklər baĢ vermiĢdir.
Həmin dəyiĢikliklər həm memarlığ ın özünün mah iyyətindəki təmayüllərlə, həm də
abidələrin quruluĢu, ko mpozisiya baxımından inĢa olunmasındakı yeni meyillərlə
əlaqədar idi. Memarlıq quruluĢunda həcm elementlərinin rolu güclənmiĢdi. Tağlı
tikililərin daha çox olması dövrün ən xoĢagələn, geniĢ istifadə edilən memarlıq
üsullarının təcəssümüdür. Memarlıq obyektlərinin dekorativ tərtibatı getdikcə
güclənirdi. Bu dövrdə həndəsi naxıĢlardan imtina edilir və abidələrin dekorativ
tərtibatında nəbati naxıĢlardan daha çox istifadə olunurdu. Memarlıq tikililərində
daĢların oyulması üsulundan əsasən istifadə edilmirdi. Bu üsul tədricən tikililərin
divarların ın mü xtəlif Ģəkildə təsvirlən məsi ilə əvəz olunurdu.
XVI əsrdə Azərbaycan memarlığ ının in kiĢafı prosesində bir sıra yeni
cəhətlər meydana çıxdı. BaĢlıca cəhət ölkənin cənub vilayətlərində tikinti iĢlərin in
daha intensiv olması idi. Hə min əsrdə bəzi Ģəhərsalma tədbirləri əsasən Cənubi