322
HəĢtərxan Ģəhərinə gəlib çatdı. Burada səfırlik üçün ayrılmıĢ üç böyük gəmiyə və
üç barja yerləĢib yoluna davam edərək Azərbaycanın Niyazabad liman ına yanaĢdı.
Həmin vaxt Azərbaycanda, xüsusilə ġirvanda ara-sıra üsyanlar baĢ
verdiyindən ġirvan bəylərbəyi Keyxosrov rus elçisinin təhlükəsizliyini təmin etmək
məqsədilə onu müĢayiət üçün 200 nəfərdən ibarət süvari göndərdi. A.P.Volınskin in
dəstəsi Niyazabaddan ġamaxıya yollandı. ġamaxı hakimlə ri qonağı təntənəli
Ģəkildə qarĢıladılar. Hətta qala divarlarında yerləĢən toplardan yaylım atəĢi açıldı.
A.P.Volınski ġama xı Ģəhərində üç aydan artıq qaldı. Hərmin müddət ərzində o, I
Pyotrun məxfı göstəriĢinə əsasən bir çox
mühüm məsələlərin həlli ilə məĢğul oldu,
daha doğrusu, dövləti maraqlandıran məlumatı topladı. O, həm də illərdən bəri
ġamaxıda məskən salmıĢ rus tacirlərinin ticarət məsələlərini qaydaya salmağa çalıĢdı.
ġamaxıdakı rus tacirləri A.P.Vo lınskinin gəliĢin i bilmiĢ və ona Ģikayətlə müraciət
etmiĢdilər.
Onların dediyinə görə, yerli tacirlər və hakimlər mərkəzi hökümətlə
hesablaĢmır, onların malların ı ya ucuz qiymətə zorla və yaxud da aldıqları borcları
qaytarmırdılar. Rus tacirlərinin Ģikayətləri əsasında A.P.Volınski ġamaxıda və
Niyazabad limanında yerli hakimlər tərəfındən rus tacirlərin in və təbəələrinin
incidilməsi barədə rəsmi məktub yazıb ġirvan bəylərbəyi Keyxosrova göndərdi. ġirvan
bəylərbəyi rus elçisinin məktubunu ehtiramla qəbul etsə də, heç bir tədbir görmədi.
1716-cı il dekabrın 7-də A.P.Volınski bəylərbəyi tərəfindən ona təhkim olunan
mehmandar və onu müĢayiət edən dəstə ilə ġamaxını tərk edib Ġsfahana yola düĢdü.
Yo lboyu A.P.Volınski bir ço x çətinliklərlə qarĢılaĢma lı oldu rus elçisi karvanının
hərəkətinə bir tərəfdən qıĢın soyuğu, digdg tərəfdən ərzaq qıtlığı man e
olurdu. Səfəvi dövlətinin qanunlarının əsasən xaricdən gəlmiĢ Ģəxslər ölkə daxilində
mərkəzə kimi yerli əhali tərəfindən ərzaqla və gecələmək üçün yataqla təmin edilməli
idi. Təyin adlanan bu verginin bütün ağırlığı yerli əhalinin üzərinə düĢürdü. Onsuz da
vəziyyəti ağır olan əhali "rəsmi qonağın" gəldiyini görüb əlçatmaz yerlərə qaçır, yalnız
qonaq getdikdən sonral öz yurduna qayıdırdı. Hətta Əhərə yaxınlaĢan A.P.Volınskini
Ģahın qonağı kimi Ģəhərə buraxmamıĢdılar; burada Ģah üsuli-idarəsinə qarĢı üsyan
qalxmıĢdı.
A.P.Volınski Azərbaycanda müĢahidə etdiyi mənzərəyə, yerli
feodalların
mərkəzi hakimiyyətlə hesablaĢmaması, ġirvanın bir çoxlu yerlərində üsyanların baĢ
verməsi, Əhərdəki üsyan, yerli əhalinin mehmandarın gözündən qaçıb təyin vergisini
verməməsinə əsasən belə qənaətə gəlmiĢdi ki, Səfəvi dövlətində Ģahın yalnız adı var,
hakimiyyət isə yerli hakim feodalların əlindədir.
Əhərə daxil ola b ilməyən A.P.Vo lınski Təbriz istiqamətində hərəkət etməyə
məcbur o lmuĢdu. Təbriz bəylərbəyi rus elçisin i ehtiramla qarĢıladığı üçün A.P.Volınski
323
təbrizlilər barədə öz gündəliyində tərifli sözlər yazmıĢdır. Təbrizdə çox qalmayan
A.P.Volınski yoluna davam edərək, 1717-c i il martın 14-də təntənəli Ģəkildə Ġsfahan
Ģəhərinə daxil oldu. ġah Sultan Hüseynin yanında rəsmi qəbulda olub, ona etimadnamə
təqdim etdikdən sonra A.P.Volınski etimad üd-dövlə (baĢ vəzir) Fətəli xanla görüĢlər
keçirərək danıĢıqlar apardı.
Ġsfahanda olduğu zaman A.P.Volınski gizli Ģəkildə dövlətin daxili vəziyyəti barədə
xeyli məlumat toplamıĢ və onu ĢifrələnmiĢ məktubla Peterburqa, qraf Qolovkinə
göndərmiĢdi. Məktubların birində o, I Pyotra Xəzər dənizi üçün nəzərdə tutulmuĢ
gəmilərin Kazan Ģəhərində daha sürətlə quraĢdırılmasını tövsiyə etmiĢdir. 1717-ci il
iyunun 2-də Fətəli xanla görüĢdüyü zaman ona Ġranla Rusiya arasında mövcud olan
ticarət münasibətlərinin geniĢləndirilməsi barədə bir sıra təkliflər etmiĢdir.
A.P.Volınskinin təklifiəri bağlanılması nəzərdə tutulan Rusiya-Ġran ticarət
müqaviləsinin əsasını təĢkil etməli idi. 1717-ci il iyunun 30-da A.P.Volınski və Fətəli xan
tərəfındən ilk rəsmi Rusiya-Ġran ticarət müqaviləsinin layihəsi tərtib olundu. Hələ
müqavilə hər iki dövlət baĢçısı tərəfındən təsdiq edilməmiĢ A.P.Volınski onun mətninin
nüsxələrini Ģahın fərmanı ilə birlikdə rus tacirləri alver edən Ģəhərlərə, xüsusilə ġirvan
bəylərbəyiliyinə göndərdi. ġahın fərmanında və müqavilə layihəsində rus tacirlərinin
yerli hakim və tacirlər tərəfindən sıxıĢdırılması qəti qadağan olunurdu.
ġahın fərmanında ġirvan bəylərbəyiliyinə tapĢırıldı ki, rus tacirləri fəaliyyət göstərən
bütün Ģəhərlərin gömrükxana rəislərinə (Bakı, Dərbənd Ģəhərləri kələntərlərinə,
Niyazabad limanı) xəbərdarlıq edilsin ki, rus tacirlərinin alver etməsi üçün hər cür Ģərait
yaratsınlar. ġahın fərmanının məzmunundan müəyyən etmək olur ki, Rusiya-Ġran
ticarətində Azərbaycan Ģəhərlərindən ġamaxı, Dərbənd, Bakı, ġabran, habelə Niyazabad
limanı mühüm rol oynayırmıĢ.
Əslində Rusiya-Ġran ticarəti layihəsində söhbət ġirvan və onun Xəzərboyu
əyalətlərindən gedirdi. Çünki rus tacirləri əsasən bu yerlərdə cəmləĢirdilər. Yerli
hakimlər rus tacirlərinin Azərbaycanda istehsal olunan, yaxud buramn bazarlarına ġərq
ölkələrindən, hətta uzaq Hindistandan gətirilən mallara göstərdikləri marağı görüb, ticarət
gömrüklərin in miqdarını istədikləri qədər artırırd ılar. Həmin məsələləri qaydaya
salmaq üçün A.P.Vo lınski Səfəvi dövlətində konsulxana təsis olunmasını təklif
etdi.
ġah höku məti ilə ticarət müqaviləsi bağladıqdan sonra A.P.Vo lınski
Rusiyaya qayıtmağı qərara aldı. O, quru yolla ReĢtə getmək, oradan gəmi ilə
HəĢtərxana üzmək, beləliklə, Gilan haqqında da kəĢfiyyat məlu matı toplamaq
istəyirdi. Lakin Ģah hökumət gec də olsa ayıldı, A .P.Vo lınskinin n iyyətini baĢa
düĢdü və yalnız gəld iyi yolla qayıtmasına icazə verdi. 1717-ci il dekabrın 17-də rus
səfıri ġamaxıya gəldi və yolların açılmasını gözləyərək 8 ay ġamaxıda qaldı. ü,