328
alınarkən buradakı zəngin ba zarın, karvansaraların, xarici ölkədən gələn tacirlərin,
o cümlədən rus tacirlərinin b ir neçə milyonluq malın ın qarət olun ması da bununla
izah edilə bilər. Qeyd etnıək lazımdır ki, bu məsələdə rus tacirlərin in özlərin in də
günahı olmuĢdu. Onlar üsyançıların Ģehərə hücumu ərəfəsində Ġran tacirlərin in
əmlakın ı gizlətmiĢdilər. Üsyançılar Ģəhərə daxil olduqdan sonra tacirlər in əmlakını
tələb etmiĢ, rus tacirləri isə bu tələbi yerinə yetirməmiĢ və üsyançılara toplardan
atəĢ açmıĢdılar. Bundan sonra, adətən, xarici tacirlərə to xun may an üsyançılar rus
tacirlərin i cəzalandırmıĢdılar.
ġamaxıda qazan ılmıĢ qələbədən ruhlanan Hacı Davud öz yürüĢünü davam
etdirməyi qərara aldı. Lakin Dərbənd və Bakı qalala rına edilən hücumlar uğursuz
oldu. Buna baxmayaraq, ġirvanda xalq hərəkatı gündən -günə geniĢlənirdi. ġah ın
göstəriĢi ilə Ġrəvan xanı 1721-ci ildə öz qoĢunu ilə üsyançılara qarĢı yeridi. Bunu
eĢidən Hacı Davud daha cəld tərpənərək Kür çayın ı keçib, gö zlən ilmədən onlara
həmlə etdi. DöyüĢ üsyançıların xeyrinə qurtardı.
Hadisələrin Ģahidi olan Yesai Həsən-Cəlal yazır ki, daha sonra üsyançı
dəstələr ara-sıra Qarabağın Xaçın, Dizaq və Vərəndə mahallarında görünmüĢlər.
Lakin müəllif bu "görünüĢün" nəticəsi barədə yazmır. Mənbələrdə Hacı Davud un
Azərbaycanın cənub vilayətlərinə də daxil o lması, Ərdəbilə yaxınlaĢ ması haqqında
məlu mat vardır.
1721-c i ildə Hacı Davudun dəstələri Gəncə Ģəhərini mühasirə etsələr də,
Ģəhəri ala bilməd ilər.
Hacı Davudun dəstələri Gəncədən uzaqlaĢıb ġirvana getdikdən sonra Ģəhər
Kartli və Kaxeti çarlarının, habelə erməni məliklərin in birləĢmiĢ qoĢunlarımn
hücumlarına məruz qaldı.
Üç aydan sonra Gəncənin mühasirəsini pis təĢkil edən bəylərbəyi Uğurlu
xan Ģəhəri tərk etməyə məcbur oldu.
Rusiyanın ona qarĢı mənfi münasibətindən xəbər tutan Hacı Davud özünə
arxa tap maq məqsədilə Osman lı imperiyasına müraciət etdi. Bunu irəlicədən
görürmüĢ kimi, A.P.Volınski I Pyotra yazmıĢdı: " Belə olduqda üsyan etmiĢ
knyazlar kö mək almaq üçün mütləq Türkiyəyə müraciət edəcəklər... Bu, heç də
Rusiyanın xeyrinə olmayacaqdır. YaxĢısı budur ki, ö zümü z iĢə fəal müdaxilə edək.
ġimali Azərbaycanın Xəzər sahillərində möhkəmlənmək arzusunda olan
Osmanlı imperiyası vaxt itirmədən Hacı Davudla əlaqə yaratdı. Hacı Davud
Türkiyədən hərbi kömək istəməklə bərabər həmin dövlətin himayəsini də qəbul
etməyə söz verdi.
329
I Pyotrun 1722-ci il yürüĢündən sonra Türkiyə Hacı Davudu himayəyə qəbul etdi
(1722-ci il, dekabr). Əks təqdirdə, I Pyotr Türkiyə himayəsində olan Ģəxsə qarĢı cəza
ekspedisiyası göndərdiyini açıqlamağa cəsarəti çatmazdı.
Türkiyə sultanından müsbət cavab alan Hacı Davud ġamaxıya qayıtdıqdan
sonra qoĢunları əsasən qarətlə məĢğul olan sabiq müttəfıqi Qazıqumuxlu Surxay xanı
özündən uzaqlaĢdırdı və yeni yaranmıĢ ġirvan xanlığının vahid hakimi oldu.
Ġstanbulda Hacı Davudla Sultan Əhməd arasında aparılan danıĢıqlar I Pyotr
hökumətini xeyli narahat etdi. ġirvana Osmanlı qoĢununun yeridilməsi təkcə
Rusiyanın Cənub sərhədlərin i hədələmirdi, bu, eyni zamanda onun ġərq ticarətinə də
ağır zərbə endirə bilərdi. Bütün bunlar I Pyotru Xəzər dənizi hövzəsində tələs məyə
vadar etdi.
Rusiya imperatorunun ġərq siyasətində ġimal-ġərqi Azərbaycan mühüm
əhəmiyyət kəsb edirdi. Hətta ġirvan üsyanından əvvəl Peterburqda qarĢıda duran yürüĢ
barədə tərtib olunmuĢ sənədlərdləri bu yürüĢ "ġamaxı ekspedisiyası" adlanırdı.
ġirvan üsyanı qələbə çaldıqdan sonra I Pyotr həm yürüĢün adın həm də
istiqamətini dəyiĢdirməli oldu. I Pyotr ehtiyatlanırdı ki, Ġranda mərkəzi dövlətin
zəifləməsindən istifadə edən Osmanlı imperiyası Cənubi Qafqaza qoĢun yeritməklə bu
yerləri alar və beləliklə, Rusiyanın Qafqaz siyasətinin həyata keçirilməsinə mane olar.
Ona görə də yürüĢ yubadıla bilməzdi.
YürüĢ ərəfəsində, 1722-ci il iyulun 25-də I Pyotr Rusiyanın Ġrandakı konsulu
S.Abramova göstəriĢ verdi ki, Ģahın Xəzərboyu əyalətləri Rusiyaya güzəĢtə getməsinə
çalıĢsın. Əks təqdirdə, Rusiya bu yerləri silah gücü ilə almağa hazırdır.
I Pyotr S.Abra mova yazırd ı ki, biz mütləq dəniz sahillərinə sahib olma lıy ıq,
türkləri buraya buraxa bilmərik.
Beləliklə, Xəzərboyu əyalətlərə yürüĢ etmək üçün zəmin yarandı. Əvvəlcə yürüĢə
1723-cü ildə baĢlamaq planlaĢdırılmıĢdı. Sonra bu vaxt bir il qabağa çəkmək lazım
gəldi. Peterburqda xəbər alınmıĢdı qiyamçı əfqan qəbilələri 1722-ci ilin martında Ġsfahan
yaxınlığında Ģah qoĢunlarını məğlubiyyətə uğratmıĢ və Səfəvilərin paytaxtını
mühasirəyə almıĢlar. Peterburqda qorxurdular ki, Türkiyə Səfəvi dövlətinin süqutundan
istifadə edib Rusiyadan əvvəl Xəzərboyu vilayətləri ələ keçirər. Qəti addım atmazdan
əvvəl I Pyotr Xəzərboyu əyalətlərin sakinləri arasında yürüĢün səbəbini doğrultmaq
məqsədilə "Manifest" çap edib, xüsusilə rus ordusu hərəkət edəcək istiqamətdə
yerləĢən Ģəhər və kəndlərə göndərdi. "Manifest‖ də yürüĢün əsil səbəbi, mahiyyəti ört-
basdır edilir və göstərilir ki, rus ordusunun bu yürüĢdə məqsədi ġirvan üsyanı zamanı
ġamaxıda qətl və qarətə məruz qalmıĢ rus tacirlərinin intiqamını almaq, habelə Rusiya
dövlətinin dostu olan Ġran Ģahına qarĢı qalxan üsyançılara, xüsusilə Hacı Davuda və