320
"ġirvan hakimləri Ģahın xəzinəsinə istədikləri qədər (topladıq ları vergilərdən. -
məsul red.) göndərirdilər". Bəzi hallarda bəylərbəyilər mərkəzin göstəriĢi olmadan
vergilərin miqdarını və həcmini artırırdılar.
Feodal istismarın ın həddini aĢması, Səfəvi dövlətin in bir ço x yerlərində
olduğu kimi, Azərbaycanda da Ģah üsuli-idarəsinə və yerli feodallar əleyhinə
üsyanların baĢ verməsinə səbəb oldu. XVIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ilk
üsyan 1707-ci ildə Car-Balakən bölgəsində alovlandı. Tezliklə qonĢu kəndlərin
əhalisi də onlara qoĢuldu. Bu, kortəbii kəndli hərəkatı idi. Dövlətin hakim
dairələrin in üsyanı yatırmaq üçün göndərdiyi cəza dəstələri Car kəndin i talan edib
yandırdılar. 1709-cu ildə ġimali Azərbaycanda-ġirvan hüdudlarında daha bir silahlı
üsyan baĢ verdi. 1711-ci ildə Car camaatı yenidən silaha əl atdı. Onlar ġamaxı
Ģəhərinə hücum edib, ġirvan bəylərbəyinin malikanəsinə od vurmağ ı qərara ald ılar.
Bu dövrdə ġirvanın böyük bir hissəsində həm Ġran, həm də yerli feodalların
zülmünə qarĢı qalxan silahlı üsyan dalğaları geniĢ vüsət almaqda id i. Üsyançılar
kortəbii Ģəkildə feodalların malikanələrinə basqın edərək qarətlə məĢğul o lur, sonra
isə onu yandırırdılar. Carlılar Ģah xəzinəsinə vergilərdən azad id ilər. Sərhədləri
qoruduqlarına görə onlar hətta xəzinədən pul da alırd ılar. ġirvan bəylərbəyinin
özbaĢına carlılara ödəniĢi dayandırması onların qəzəb inə səbəb olmuĢdu. Car
üsyançılarına ƏrəĢ hakimi Əli Su ltan baĢçılıq edird i.
Tezliklə ġirvan torpağında carlılar Ģirvanlılarla b irləĢib, böyük bir dəstə
yaratdılar. Ço x keçməd i ki, onlara Ģəkililər və Gəncə ətrafındakı kəndlərin əli silah
tutan əhalisi də qoĢuldu. Silahlan mıĢ xa lq kütləsi ġa ma xı, Gəncə, Qa za x, Ağstafa,
ġəmĢədil, ġəmkir Ģəhərlərinə basqın edərək Bərdə Ģəhərinə kimi gedib çatmıĢdı.
Onlar yolboyu qarĢılarına çıxan hər hansı feodal malikanəsini qarət edib
yandırırd ıla r.
Üsyançıların qarĢısın ı almaq məqsədilə Ģah hökuməti yerli hakimlərə
qüvvələrini səfərbərliyə aimağı əmr etdi. Lakin üsyanın öhdəsindən gəlmək
olmurdu. Bu barədə müasirlərdən Yesai Həsən Cəlal belə yazır: "ġah ġamaxıda,
Gəncədə yerləĢən Ġran qoĢunlarına üsyançılar əleyhinə çıxmağ ı əmr etsə də, həmin
Ģəhərlərdə yerləĢən xanlar üsyançılarla bacara bilmədilər. Əksinə, ö zləri məğlu b
oldular".
Üsyançı dəstələrə divan tutmağa ilk dəfə ġirvan bəylərbəyi Həsənəli xan
cəhd göstərdi. O, üsyançıların gələcək hücu munun qarĢısını almaq üçün on beĢ
minlik qoĢunla onların qarĢısına çıxdı. ġəki mahalında baĢ vermiĢ toqquĢmada
ġirvan bəylərbəyinin qoĢunu məğlub olub geri oturduldu. DöyüĢ meydanında
bəylərbəyi Həsənəli xanın ö zü də qətlə yetirild i. ġəki hakimi Kiçik xan vuruĢma
321
zaman ı həlak oldu. Üsyançıların hücumunun qarĢısını ala bilməyən Gəncəli Uğurlu
xan qalaya çəkilərək canın ı xilas edə bild i.
1707-1711-c i illə rdə ġirvanda baĢ verən silahlı üsyanlar Ġsfahan sarayında
böyük həyəcana səbəb oldu. ġirvan bəylərbəyi döyüĢ meydanında həlak olduqdan
sonra ġah Sultan Hüseyn buraya yenil bəylərbəyini - Key xosrovu göndərdi.
1709-cu ildə Qəndəhar Ģəhərini zəbt edib Ġsfahanı hədələyən əfqan qəbilə ləri
mərkəzi höku mətə Azərbaycanda baĢ verən üsyanları yatırmağa macal vermirdi.
Səfəvi dövlətinə daxil olan bütün ölkələri XVIII əsrin əvvəllərində xarici iĢğalçılara
qarĢı mübarizə bürü müĢdü. Bu mübarizə yerli feodalların zülmünə qarĢı geniĢlənən
xalq hərəkatı ilə birləĢərək mə rkəzi höku mətin əleyhinə ü mu mi cəbhəyə
çevrilmiĢdi.
ġirvan üsyanı. 1722-1735-ci illərdə Azərbaycanın
Xəzərboyu
əyalətlərinin Rusiya tərəfindən iĢğal olunması. Səfəvi dövlətinin ağır günlərində
ġah Sultan Hüseyn Rus dövlətindən kömək almaq üçün onunla yaxınlaĢmağ ı qərara
aldı. Bu məqsədlə 1713-cü ildə "dostluq və ticarət müqaviləsi" bağlamaq üçün
Fəzlulla bəyi Peterburqa göndərdi.
Ġran dövlətinin Rusiyaya mü raciəti I Pyotrun ġərqdə siyasətinin reallaĢ ması
dövrünə təsadüf edir. Həmin illər Rus dövləti Türkiyə ilə uğursuz müharibə
aparmıĢ və 1711-ci ildə Prut müqaviləsini imzalad ıqdan sonra Qara dənizə çıxıĢ
əldə etməkdən əlini ü zərək bütün ümidin i Xəzər dənizi hövzəsinə bağlamıĢdı.
Hələlik Ġsveçlə müharibə davam etdiyi b ir Ģəraitdə Cənuba yürüĢü keçirmək
imkanına malik olmayan çar kəĢfıyyat xarakterli tədbirlə r görürdü. O, 1714-cü
ildən baĢlayaraq Xəzər dənizinin Ģərq sahillərini öyrən mək üçün Bekoviç-
Çerkasskinin baĢçılığı ilə buraya ekspedisiya göndərmiĢdi.
I Pyotr Xəzər dənizin in qərb sahillərini öyrən mək məqsədilə
Azərbaycandan, xüsusilə karvan yolu ilə ġirvandan keçmək Ģərtilə Səfəvi dövlətinə
özünün yaxın adamlarından birin i - A.P.Volınskin i göndərdi. Elçi kimi Ġsfahana
yola düĢən A.P.Volınskiyə I Pyotr eyni zamanda xüsusi və gizli göstəriĢ də
vermiĢdi. Həmin göstəriĢə əsasən Rus dövlətinin elçisi karvan yollarını, bu yollar
boyunca otlaqların olub-olmamasını (bu, süvari qoĢunlar üçün vacib idi), yerli
qoĢunların müdafıə qurğularının vəziyyətini öyrənməli, burada xristianlarla əlaqə
yaratma lı
idi. A.P.Vo lınskiyə burada rus ticarətinin inkiĢaf etdirilməsi
perspektivlərin i öyrən mək də tapĢırılmıĢdı.
A.P.Vo lınskinin yola düĢməsi haqqında qərar 1715-ci il may ın 30-da verildi.
Lakin hazırhq iĢlərinə düz bir il vaxt sərf olundu. Yalnız bundan sonra
A.P.Vo lınski onu müĢayiət edən dəstə ilə yola düĢüb, 1716 -cı il iyulun 13-də