324
eyni za manda I Pyotrun göstəriĢinə əsasən Cənu bi Qafqazın xristianları ilə də
görüĢdü. Kartlinin gələcək çarı VI Vatanqın nü mayəndəsi Farsadan bəy Ģəxsən
A.P.Vo lınskinin yanına ġamaxıya gəld i. Daha sonra rus elçisi ermən i tacirləri ilə
görüĢdü. Dərbənddən gələn həmin tacirlər A.P. Vo lınskiyə g izlicə Dərbənd
qalasının planını da gətirmiĢdilər. Belə bir "hədiyyəni‖ Pyotrun bu bölgəyə yürüĢə
hazırlaĢdığı ərəfədə böyük hərbi siyasi əhəmiyyəti vardı.
Beləliklə, A.P.Volınski Səfəvi dövlətində karvan yolların ın vəziyyəti ilə
tanıĢ olub, gündəliyini zənginləĢdirdi. Yalnız ġa maxıdan HəĢtərxana gedən yol
öyrənilməmiĢ qalmıĢdı. Rusiya ilə sərhəd olan vilayətlərin karvan yolları haqqında
məlu mat toplamaq məqsədilə A.P.Vo lınski karvan yolu ilə öz dəstəsinin üzvlərində
birini - dvoryan A.Lopu xini göndərməy i qərarlaĢdırdı. Rus dövlətinin elç isi
A.Lopu xin ka rvan yolu ilə Rusiyaya göndərilməsin ini səbəbini be lə izah ed irdi ki,
guya Ġran Ģahının I Pyotr üçün hədiyyəsini - bir fili və iki bəbiri HəĢtərxana gə mi
ilə göndərmək mü mkün deyildir. A.Lopu xini yola salarkən A.P.Volınski ona xüs usi
jurnal tərt ib etməy i və hə min jurnala Niya zabad limanından HəĢtər xana gedən
yolda müĢahidə etdiklərini qeydə almağı tapĢırmıĢdı.
Beləliklə, A.Lopu xin 1718-ci il martın 10-da 30 nəfər əsgərin müĢayiəti ilə
yola düĢdü. A.P.Vo lınskinin ö zü isə Azərbaycan torpağını 1718-ci il iyulun 25-də
tərk etdi. Avqustun 1-də HəĢtərxana çatan A.P.Volınski birbaĢa Peterburqa gedib,
özünün səfəri barədə I Pyotra məlu mat verdi. A.P.Volınskin in fəaliyyətindən razı
qalan I Pyotr əvvəlcə ona polkovnik, sonra isə general-adyutant rütbəsi verdi.
Xəzərboyu yürüĢə hazırlaĢan I Pyotr daha sonra A.P.Volın skini HəĢtərxana
qubernator təyin etdi və qarĢıdakı yürüĢ üçün, hazırlıq tədbirləri görməsini tapĢırdı.
Rusiya Ġsveçlə 20 ildən artıq apardığı müharibəni 1721-ci ildə qalibiyyətlə
bitird ikdən sonra Xəzərboyu əyalətlərə yürüĢ üçün ciddi hazırlıq görməyə baĢladı.
Bu zaman Səfəvi dövlətini xalq azadlıq hərəkatı bürü müĢdü. Bu üsyanların
Ģahidi olan A.P.Vo lınski gündəliyində belə qeydlər aparmıĢdı: " Burada
(Azərbaycanda. - məsul red.) nadir yerlər qalmıĢdır ki, üsyan baĢ verməmiĢ olsun".
Bu o demək idi ki, artıq XVIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda faktiki olaraq Ġ ran
hakimiyyətinə itaət olun murdu.
Mərkəzi hakimiyyətə qarĢı yönələn və xalq azadlıq səciyyəsi daĢıyan
kortəbii üsyanlar eyni zamanda xalq kütlələrin i istis mar edən yerli feodalların da
əleyhinə çevrilmiĢdi. Lakin yerli feodallar nəinki onlara vurulacaq zərbədən qaça
bildilər, hətta bir sıra hallarda xalq hərəkatından, əhalin in avamlığından özlərin in
hakimiyyət baĢına gəlməsi üçün bacarıqla istifadə etdilər.
Xalq azadlıq hərəkatına sadə kəndli Hacı Davud baĢcılıq edirdi. ġirvanın
MüĢkür mahalın ın Dədəli kəndindən olan Hacı Davud nə yüksək rütbəli din
325
xadimi, nə də zəngin feodal ailəsinə mənsub idi. Vaxtilə Məkkəyə ziyarətə getmiĢ
və "Hacı" adını almıĢdı. ġəxsi istedadı sayəsində Hacı Davud bütün ġimal-ġərqi
Azərbaycanda, xüsusilə əhalisi sünni təriqətinə məns ub olanlar arasında nüfuz
qazanmıĢdı.
Hacı Davud belə bir Ģayiə yaymağa baĢladı ki, guya o, Allah tərəfındən
göndərilmiĢdir ki, sünniləri Ģiələrin, yəni Səfəv i Ģahların ın zülmündən azad etsin.
Bu za man Dağ ıstanda da Ġran hakimiyyətinə qarĢı üsyan baĢ verdiyini eĢidən Hacı
Davud tez Dağıstana yola düĢdü. Burada o, Qaytaqlı Əh məd xan la ittifaqa g irib
onunla birlikdə ü mu mi düĢmənə qarĢı çıxmaq barədə tədbirlər hazırladı.
Dağıstanda ikən buranın ən nüfuzlu Ģəxsiyyətlərindən olan Qazıqumu xlu Surxay
xanla da əlaqə yaratdı. Müttəfıqlər qərara aldılar ki, ġah Hüseynin ġəki, ġirvan,
Quba mahallarına təyin etdiyi xanları və onların ətrafındakıları - məmu rları qətlə
yetirsinlər.
Hacı Davud geri qayıdıb Səfəvi dövlətinin inzibati mərkəzlərinə hücum
etməyə hazırlıq iĢləri görərkən, təqribən A.P.Vo lınskinin marĢrutu ilə Rusiyanın
diplomatik kuryeri Dmitri Petriçinonu Ġrana gedirdi. Lakin o, mənzilbaĢına çata
bilmədi. D.Petriçnonu Xarici iĢlər kollegiyasının prezidenti Q.Ġ.Qolovkinə göndərdiyi
raportda deyilir: "...ġamaxının ətrafını üsyanlar, qarət və soyğunçuluq bürümüĢdür. Ona
görə də mən yolumu ġamaxıdan salmağı ehtiyat edib, geri qayıtmağa məcbur
oldum".
Lakin 1719-cu ilin sonlarında Ġranın və yerli hakimlərin qoĢunları ġirvanda baĢ
verən üsyanı yatırmağa nail oldular. Hacı Davud tutulub Dərbənd həbsxanasına salındı.
Hacı Davudun ən yaxın mütl təfiqi Surxay xan Dağıstana qaçaraq canını xilas etdi.
Sonradan o Ģaha xidmət edəcəyinə söz verərək, yüzbaĢı rütbəsini aldı və Ģahı
Dağıstandakı etibarlı adamlarından birinə çevrildi.
ġirvanda baĢ verən hadisələr çar Rusiyasının Xəzər dənizi hövzəsində
fəaliyyətinin geniĢlənməsinə təsadüf edirdi. I Pyotrun bul sahədəki tədbirlərindən biri
Xəzərin qərb sahillərini topoqrafiya cəhətdən öyrənməkdən ibarət idi. O, bu məqsədlə
Verdenin baĢçılığı ilə Xəzər dənizinə ekspedisiya göndərdi. Fon Verdenin yaxın
köməkçiləri leytenant Soymonov, Urusov, unter-leytenant DoroĢenko və Zolotoryov idi.
Ekspedisiyanı "Müqəddəs Aleksandr" Müqəddəs Yekaterina" və "HəĢtərxan" adlı üç gəmi
heyəti müĢayiət edirdi. Xəzər dənizinin Ģimal-qərb sahillərinin xüsusiyyətinii
öyrəndikdən sonra ekspedisiya sahil boyunca cənuba doğru hərəkeg edərək, Bakı
körfəzinə daxil oldu. Daha sonra hər üç gəmi yoluna davam edərək, Kür çayın ın
mənsəbinə çatdı və çaya daxil o lub 20 verstlik məsafəni qət etdi.
Dövrün səviyyəsinə uyğun tərzdə aparılan tədqiqat iĢləri nəticəsində, tərtib
olunmuĢ xəritəyə əsasən, Xəzər dənizinin bütün qərb sahilləri dəqiqliklə köçürülmüĢ,