Azərbaycan t a r ġ X ġ

168 

 

Uzun  Həsən  hakimiyyətdə olduğu  10  il  ərzində  Ağqoyunlu dövlətini  xeyli 

gücləndirmiĢ,  Azərbaycandan  baĢqa  Ġraqi  Ərəb,  ġərq i  Anadolu,  həmçinin  bütün 

Qərbi  Ġran  (Ġraq i  Əcəm,  Xu zistan,  Fars  və  Kirman)  üzərində  tam  hakimiyyətə 

malik  olmuĢdu.  O,  ġirvanĢah  Fərrux  Yəsar  və  Ərdəbil  hakimi  Heydər  Səfəvi  ilə 

yaxĢı  müna-sibətdə  idi.  Lakin   onun  vəfatından  sonra  (5  yanvar  1478-ci  il) 

Ağqoyunlu  dövlətinin  zəifliy i  dərhal  ö zünü  göstərdi.  Uzun  Həsəni  varisləri 

hakimiyyəti ələ keçirmək uğrunda ölü m-dirim  mübarizə sinə baĢladılar. Əmirlərin 

və dövlət baĢçılarının  yaxından  kö məy sayəsində taxta  Uzun Həsənin böyük oğlu 

Sultan Xəlil çıxd ı. 

Sultan  Xəlilin  padĢahlığının  ilk  günlərində  Bayandur  tayfasını  bir  sıra 

üzvlərinin  onun  hakimiyyəti  ilə  razılaĢmaq  istəməd iyi  aĢkar  oldu.  Tezliklə  Sultan 

Xəlilə  qarĢı  onun  əmisi  oğlanları  Murad  bəyi  və  Ġbrahim  bəyin  üsyanları  baĢ 

vermiĢ  və  üsyançılar  məğ lub  edilmiĢdilər.  Lakin  Sultan  Xəlil  hakimiyyətinin 

altıncı  ayında  Təbriz  hücum  etmiĢ  qardaĢı  Yaqub  tərəfindən  öldürüldü  və  Yaqub 

Ağqoyunlu taxtına çıxd ı. 

Uzun  Həsənin  varislərindən  yalnız  Yaqubun  hakimiyyəti  nisbətən  uzun 

çəkmiĢ, baĢqaları isə feodal müharibələrinin qurbanı o lmuĢlar.  

ġey x  Cüneydin  ölü mündən sonra  ġeyx  Heydər  atasının  siyasətini  davam 

etdirdi.  Lakin  o,  ġirvanla  daha  ehtiyatla  davranaraq  oraya  birdən -birə  hücuma 

keçməyə cürət etmədi. Day ısı  Uzun  Həsənin oğlu  Yaqubla  Heydərin  münasibəti 

gərgin  idi.  Belə  münasibətə  səbəb  Ərdəbildə  hakimlik  edən  Səfəvi  Ģeyxlərin in 

güclənməsi və Ağqoyunlu hökmdarının bundan təĢviĢə düĢməsi idi.  

Heydərin ġirvana hücumu zamanı Mah mudabad Ģəhərində ona müqavimət 

göstərmiĢ  əhali  qızğın  döyüĢdən  sonra  məğlub  edilmiĢdi.  Lakin  Heydər  bu 

qələbədən sonra ehtiyat edərək, ġamaxıya deyil, Dərbəndə hücumu qərara aldı.  

Vəziyyətin  təhlükəli  olduğunu  anlayan  Fərru x  Yəsar  kürəkəni  Yaqub 

padĢahdan kömək  istəməyə  məcbur oldu. Ağqoyunlu hökmdarının fəal kö məy i və 

ġirvan  döyüĢçülərinin  hərbi  bacarığ ı  nəticəsində  Heydər  1488-ci  il  iyunun  30-da 

Tabasaranda məğ lub edild i və həlak oldu. Beləliklə, Səfəvilərin siyasi hakimiyyəti 

əldə  etmək  uğrunda  hələ  XV  əsrin  ortalarında  baĢlanmıĢ  mübarizəsi  növbəti 

müvəffəqiyyətsizliyə uğradı. 

Yaqubun  ölümündən  sonra  Ağqoyunlu  dövləti  vaxtaĢırı  baĢ  verən  saray 

çevriliĢləri  nəticəsində  zəifləmiĢdi.  A z  müddət  ərzində  Baysunqur  (1490-1492), 

Rüstəm  (1492-1497),  Gödək  Əh məd  (1497),  Su ltan  Murad  (1497-1500),  Əlvənd 

(1498-1500), Məhə mməd i (1498-1499) hakimiyyətdə olmuĢlar.  

Məhəmmədin in Sultan Murad tərəfındən öldürülməsindən sonra Ağqoyunlu 

taxt-tac ının  əsas  iddiaçılarından  olan  Əlvəndlə  Murad  arasında  1500 -cü  ildə  

---

169 

 

Əbhərdə  sülh  müqaviləsi  bağlandı  və  onların  əllərində  olan  torpaqlar  Qızılüzən  

çayı  ilə  sərhədləndi.  Beləliklə,  Azərbaycanın  cənub  hissəsi,  Qarabağ,  indiki 

Ermənistan ərazisi Əlvəndin, Ġraqi  Ərəb,  Ġraqi  Əcəm, Fars və Kirman  isə Muradın 

əlinə keçdi. 

XV  əsrin  sonlarında  ġirvanĢah  və  ġəki  hakimi  öz  müstəqilliklərin i 

itirməmiĢdilər.  Ağqoyunlu  dövləti  daxilində  baĢ verən  hərc-mərcliyi  görən  Fərru x 

Yəsar,  Səfəv i  sülaləsinin  güclən məsindən  narahat  olmuĢ,  Sultan  Heydərin 

övladların ı  məhv  etmək  və  ġirvana  qarĢı  ola  biləcək  təhlükən in  qarĢısını  almaq 

məqsədini  güdmüĢdür.  ġirvanĢahla  ġəki  hakimi  ġah  Hüseynin  münasibətləri 

pisləĢdi,  1497-ci  ildə  onun  təhriki  ilə  Fərru x  Yəsarın  gənc  oğlu  ġeyxĢah  atasına 

qarĢı üsyan qaldırdı və ġəki hakimi ilə birləĢdi. Müttəfıqlər Qəbələni qarət və viran 

etdilər. Lakin Qəbələ hakimi Əbülfət bəyin kö məyinə gələn ĢirvanĢah onlan məğlub 

etdi, ġey xĢah isə (gələcəkdə ġirvanĢah II Ġbrah im, 1502-1524) atası ilə barıĢdı. 

XV  əsrin  sonlarında  Azərbaycanın  mü xtəlif  bölgələrində  baĢ  vermiĢ 

çəkiĢ mələr,  feodal pərakəndəliy i və  Səfəvi Ģeyxlərini nüfuzunun artması Ģəraitində 

Ağqoyunlu  dövləti  tamamilə  dağılmaq,  iqtidarın ı  itirmək  ərəfəsində  idi.  Xalq 

kütlələri daxili  müharibələrdən yorulmuĢdu və yeni, vahid dövlətin yaranması üçün 

əlveriĢli Ģərait yetiĢmiĢdi.  Ərdəbil Ģeyxlərinin A zərbaycandan kənarda da müridləri 

vardı.  BaĢ  verməkdə  olan  hadisələrlə  əlaqədar  olaraq  həmin  müridlərin  fəaliyyət 

miqyası  geniĢlənməyə  baĢladı.  Ġranda,

 

Ġraqi  Ərəbdə,  Kürdüstanda  və  xüsusilə 

Ru mda  (Kiçik  Asiyada)  imami  məzhəbinə  sadiq  olan  Ģiələr,  Səfəvilərin  tərəfdarı 

kimi  çıxıĢ  edən  dərviĢlər  silaha  s arıldılar  və  ġeyx  Ġs mayıl  Səfəv i  baĢda  olmaq la 

siyasi məqsədlər naminə mübarizəyə baĢladılar.  

Əgər ġey x Heydər yalnız A zərbaycan vilayətlərin i birləĢdirmək  məqsədilə 

çıxıĢ  edirdisə,  ġey x  Ġsmay ıl  öz  tərəfdarların ın  kö məyinə  arxalanır,  daha  geniĢ 

məqsəd  güdürdü.  O,  Azərbaycan  vilayətlərin i  birləĢdirmək  və  babası  Uzun 

Həsənin  torpaqların ı  əhatə  edən Ģiə  məzhəbli  böyük  bir  dövlət  yaratmaq  fıkrində 

idi.  Bu  məqsədin  gerçəkləĢ məsi  üçün  artıq  əlveriĢli  Ģərait  yaranmıĢdı.  QızılbaĢ 

hərəkatı  geniĢ  vüsət  almıĢdı  və  bu  hərəkatla  yalnız  Ağqoyunlu  hakimləri  və 

ġirvanĢahlar  deyil,  habelə  Os manlı  sultanları,  Misir  məmlükləri,  Tey muri 

hökmdarları da hesablaĢmalı oldular. 

Azərbaycanın  Ģimal  hissəsində  də  (xüsusilə  TalıĢda,  Qaradağda  və 

Muğanda) bu hərəkatın xey li tərəfdarı vard ı. 

Ağqoyunlu  dövlətinin  tənəzzü lü  XV  əsrin  sonunda  onun  ərazisində 

feodal  pərakəndəliy inə,  yerli  hakimlərin  müstəqillik  iddiası  ilə  çıxıĢ  etməsinə 

səbəb  oldu.  Salnaməçilər  belə  iddiaçılardan  12  hakimin  adın ı  çəkirlər:  1) 

Azərbaycanda  Ġsmayıl  Səfəvi;  2)  Ġraq i  Əcəmdə  və  Farsda  Sultan  Murad;  3) 

---