32
ġirvana soxuldu. ġamaxı Ģəhəri mühasirə edildi. ġəhər əhalisi ilə istilaçılar arasında
qanlı vuruĢma o ldu. Monqollar ġamaxın ı ələ keçirdilər və dağıtdılar. Onların
keçəcəkləri əsas yol (Dərbənd keçidi) güclü mühafizə o lunurdu. Buna görə də Cəbə
və Subutay Ģəhərdən yan keçmək qərarına gəldilər. On lar h iylə iĢlədərək ĢirvanĢaha
xəbər göndərdilər və onunla danıĢıqlar aparmaq istədiklərini b ild ird ilər. ġirvanĢah
buna razı oldu və öz nümayəndələrini on ların yanına göndərdi. Monqol sərkərdələri
ĢirvanĢahın elçilərini bələdçiliyə məcbur edərək, Dərbənddən yan ötüb-keçdilər.
Monqollar ġirvandan çıxdıqdan sonra ölkə qıpçaq və gürcü qoĢunlarının
həmlələrinə məru z qald ı. ġirvanĢah GərĢasb dövlətin möhkəmləndirilməsi iĢi ilə
ciddi məĢğul olmad ı. 1225-ci ildə ġirvanĢah GərĢasbın oğlu Fəribürz atasına qarĢı
çıxd ı, onu hakimiyyətdən məhru m etdi və ölkədən qovdu. GərĢasb gürcü
feodallarından yardım alaraq ġirvan üzərinə yerid i, lakin məğ lubiyyətə uğradı.
Fəribürzün hakimiyyəti ordu və xalq tərəfindən müdafiə olundu. O, ġirvanı XIII
əsrin ortalarına kimi (1244) idarə etdi. Fəribürzün hakimiyyəti dövründə
Azərbaycana yürüĢ etmiĢ XarəzmĢah Cəlaləddin onunla saziĢə girdi. Cəlaləddin lə
bağlanmıĢ müqaviləyə əsasən ġirvanĢahlar xərac ödəməli oldular. Lakin
ġirvanĢahlar 1227-ci ildə Cəlaləddinə verg i verməkdən də imtina etdilər və
monqolların ikinci yürüĢünə kimi müstəqil fəaliyyət göstərdilər.
1231-c i ildə Cormağunun baĢçılığı ilə A zərbaycana ikinc i dəfə gəlmiĢ
monqollar ġirvanı da zəbt etdilər. ġirvanĢahlar monqolların hakimiyyətini qəbul
etməyə məcbur oldular və tədricən asılı vəziyyətə düĢdülər. XIII əsrin 50-c i
illərində ġirvanĢah Axsitan dövləti idarə etməyə baĢladı.
XIV əsrin birinci yarısında ġirvanı Keyqubad və Kavus idarə etmiĢlər.
Dərbənd Ģəhəri Hülakular dövlətin in tərkibinə (ġirvan ərazisinə) daxil idi. Əbu
Səid Dərbəndin mühafizəsini Əmir Bu zəngiyə tapĢırdı. Qızıl Orda xanı Özbək
1318-c i ildə ġirvana müda xilə etdi, lakin ciddi müqavimətə rast gəlib geri
çəkilməyə məcbur oldu. Bu yürüĢ zamanı Pirsaat çayı sahilindəki Pir Hüseyn
məqbərəsi qarət ed ild i. 1324-cü ildə ġirvan vilayəti (Gürcüstan və ġəki vilayətləri
ilə b irlikdə) Əmir Çobanın oğlu ġey x Mahmuda tapĢırıldı. 1328 -ci ildə isə Əmir
Əqbəxi ġirvana hakim təyin olundu. 1335-ci ildə ġirvan iki dəfə Qızıl Orda
qoĢunlarının hücumlarına məruz qaldı.
ġirvanĢahlann istiqlal mübarizəsi XIV əsrin 40-cı illərinə doğru ġirvanın
müstəqil dövlət kimi fəaliyyət göstərməsinə səbəb oldu. Bu dövrdə ġirvanın
hökmdan Keyqubadın oğlu Kavus idi. O, feodal müharibələrində fəal iĢtirak etdi və
ġirvanın müstəqilliy inə nail oldu. 1338-ci ildə (Azərbaycanda Çobani feodal qrupu
ağalığa baĢladığı vaxt) ġirvanĢah Kavus Çobanilərə tabe olmadı və ġirvanı
müstəqil surətdə idarə etdi.
33
1345-c i ildə Çobani Məlik ƏĢrəf Qa rabağda ġirvanĢah Kavusla danıĢıqlar
apararkən onu məhv etmək və ġirvanı ələ keçirmək qə rarına gəldi. Kavus bundan
xəbər tutdu və ġirvana qayıtdı. ġirvanĢahlarla Çobanilərin münasibətləri daha da
kəskin ləĢdi. Məlik ƏĢrəf 1347-ci ildə ġirvana yürüĢ etdi. Vəziyyətdən xəbər tutan
ġirvanĢah Kavus Kür çayının sahilinə qoĢun yeritdi və Çobaniləri geri çəkilməyə
məcbur etdi. Tərəflər arasında sülh danıĢıqları oldu və ƏĢrəf Təbrizə qayıtdı. Lakin
1348-c i ilin a xırlarında o, Qarabağa gəldi və yenidən ġirvana hücum etdi. Kavus və
atası Keyqubad Çobanilərə
müqavimət göstərə bilməyərək qalalarda
möhkəmləndilər. Çobanilər ġirvanda qarətçiliklə məĢğul oldular. ġirvanĢah Kavus
Çobanilərin ağalığın ı qəbul etməli oldu. Lakin ġirvanĢahlar Çobanilərə qarĢı
mübarizəni davam etdird ilər və bu məqsədlə ġimal qonĢuları olan Qı zıl Orda xan ı
ilə əlaqəyə girdilər. Qızıl Orda xanı Can ı bəy 1357-ci ildə ġirvan ərazisini
maneəsiz keçərək Təbrizə daxil oldu. ġirvanĢah Kavus da Canı bəylə Təbrizə gəldi
və Çobani əmiri ƏĢrəfin öldürü lməsində yaxından iĢtirak etdi. Kavus Arran
feodallarına hərbi yardım göstərdi və oğlu Novdarı qoĢunla Arrana göndərdi.
Novdar Arran feodalları ilə b irləĢib Çobanilərə qarĢı vuruĢmağa baĢ ladı. Lakin
Çobani əmiri Əxicuq Arranı və Qarabağı öz tabeliyinə ala bildi, Kavus isə ġirvana
qayıtdı.
ġirvanĢahlar Azərbaycan vilayətləri Cəlairilər dövləti tərəfindən istila
edildikdən sonra da müstəqillik uğrunda mübarizə apard ılar. 1364-cü ildə
ġirvanĢah Kavus Cəlairilərə qarĢı üsyan qaldırdı. Cəlairi sultanı ġeyx Üveysin
1367-c i ildə Bağdada səfərindən fürsət kimi faydalanan Kavus bu müddət ərzində
iki dəfə Təbrizə yürüĢ etdi, Arranı və Cənubi Azərbaycanı onların hakimiyyətindən
azad etməyə cəhd göstərdi. Lakin ġey x Üveys Azərbaycana qayıtdığı vaxt Kavus
ġirvana dönməyə məcbur oldu. ġey x Üveysin ġirvana hücumu zamanı Cəlairilərə
müqavimət göstərə bilməyən Kavus qalalarda möhkəmləndi. Cəlairilər 3 ay ərzində
ġirvanda qalıb əhalin i qarət etdilər. Cəlairi əmiri Bayram bəy Kavusu Üveysin
yanına gətirdi. Kavus 3 ay həbsdə qaldıqdan sonra Üveys onu yenidən ġirvana
hakim təyin etdi.
Kavusun ölümündən (1372) sonra onun oğlu HuĢəng ġirvanı idarə etməyə
baĢladı. O, Cəlairi hökmdarının etibarını qazandı və Su ltan Əh mədlə ona qarĢı
çıxmıĢ Bayazidin arasında münasibətlərin nizama salın masına nail o ldu.
1382-c i ildə ġirvanĢah HuĢəng öldürüldü. Hakimiyyətə ġey x Ġbrah im gə ldi
(1382-1417). Onun hakimiyyəti dövründə ġərq ölkələ rində siyasi vəziyyət
kəskin ləĢdi. Tey murun iĢğalçı yürüĢləri ilə əlaqədar olaraq Cəlairilər dövləti
tədricən tənəzzü lə uğradı.