294
davam etdirdilər. Qəzvin miniatüründə yeni üslubun qərarlaĢmas ı XVI əsrin 70-ci
illərində baĢ verdi.
XVII əsr Azərbaycanda min iatür sənətinin in kiĢafı üçün əlveriĢli olmayan
Ģəraitlə səciyyəvidir. Bu zamandan etibarən yerli sənət məktəblərinin fəaliyyətində
durğunluq əlamətləri aĢkara ço xlu qüdrətli Təbriz məktəbin in dəyərli bədii
uzunmüddətli unudulma prosesi baĢlandı (XVIII əsrdə tamamilə tənəzzü la uğramıĢ
miniatür sənəti yalnız XIX əsrin ikinci yarısından sonra dirçəlməyə baĢ lamıĢdı).
Ölkə daxilində miniatür rəssamlığ ının təkamülünə əngəl törədən hərbi-siyasi,
ideoloji amillər XVI əsrdə də vardı. Məsələn, hakimiyyətinin ilk dövründə
rəssamlığa maraq göstərən I Təh masib 1557-ci ildə tövbə fərman ı verərək rəssamlıq
emalatxanalarını dağıtdırd ı. Fəaliyyətsiz qalmıĢ miniatürçülərin əksəriyyəti
Hindistana qaçmalı oldu. Lakin Səfəv i hökmdarın ın bu subyektiv tədbiri qədim,
zəngin ənənələri olan min iatür rəssamlığının Ġranda və Azərbaycanda inkiĢafın ın
qarĢısını ala b ilmədi, XVII əsrdə Azərbaycan rəssamların ın ço xusu Osmanlı,
Moğol, Orta Asiya, Ġran ərazilərində yaran mıĢ miniatür mərkəzlərində çalıĢırdı.
XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində miniatür sənətinin tərəqqisində təbrizli
Sadiq bəy ƏfĢarın (1533-1610) mühü m rolu olmuĢdur. O, yeni estetik prinsiplərin
və realist meyillərin ifadəçisi id i. Sadiq bəy ƏfĢarın yaradıcılığı və onun "Qanun
üs-süvar" əsəri Qəzvində miniatür sənətinin sonrakı in kiĢafına, Ġsfahan min iatür
məktəbinin yaran masına və formalaĢmasına böyük təsir göstərmiĢdir. XVI-XVII
əsrlər Azərbaycan sənətkarlığ ı tarixində ən zəngin dövrlərdən biri sayılır. Bu zaman
Azərbaycanın Ģəhər və kəndlərində xeyli toxucu, zərgər, misgər, dulusçu çalıĢırdı.
Onların hazırlad ıqları sənət nümunələrinin Ģöhrəti ölkən in hüdudlarını aĢ mıĢdı.
ġəhər sənətkarları həm müstəqil surətdə, həm də feodallara, dövlətə məxsus olan
emalatxanalarda fəaliyyət göstərirdilər. Həmin dövrdə müstəqil çalıĢan
sənətkarların sayı və onların istehsal prosesində, ictimai həyatda rolu xeyli artmıĢdı.
Sənətkarlar həmkarlar təĢkilatlarında birləĢmiĢdilər və onlar vasitəsilə öz
mənafelərini müdafıə edir, ictimai hadisələrə müəyyən təsir göstərə bilirdilər.
Hazırda respublikamızda, eləcə də xaricdə XVI-XVII əsrlərdə A zərbaycan
sənətkarların ın hazırladıqları ço xlu sənət nümunəsi qalmaqdadır. Həmin sənət
nümunələri Azərbaycanda dekorativ-tətbiqi sənət növlərinin bu yüzilliklər ərzində
yüksək kamillik yolu keçdiyin i əyani surətdə təsdiq edir.
Bədii parça və tikmələr. Səfəvi sülaləsinin adı ilə bağlı olan bu dövrdə
Azərbaycanda, əsil mənada, bədii parça istehsalı sənayesi yaradılmıĢdı. Vaxtilə
yüksək qiymətləndirilən bu gözəl sənət nümunələrinə Venesiyada, Genuyada,
Hollandiyada, Fransada, Ġngiltərədə və Rusiyada böyük tələbat vardı. Qərbi Avropa
və rus tacirləri Azərbaycanda ipək parçaların hər pudunu 15-16 manata alır, həmin
295
parçaları ölkə hüdudlarından kənarda ço x baha qiy mətə sataraq zənginləĢirdilər.
Məsələn, Azərbaycan ipəyinin bir pudu Moskva dövlətinin Yaroslavl Ģəhərində 50-
60 manata, Arxangelskdə isə 70 manata satılırd ı.
Rus alimi A.Svirin o dövr Azərbaycan parçalarının rus ornamentinə, d ivar
rəsminə, ikonasına və xüsusilə parçalarına böyük təsir göstərdiyini qeyd etmiĢdir.
XVI-XVII əsrlə rdə Azərbaycan ipəyi Moskva dövləti ərazisində o qədər məĢhur idi
ki, qədim rus xalq mahnılarındakı "sənə ġamaxı ipəyindən köynək göndərərəm"
misralarında ö z ifadəsini tap mıĢdır.
Monqol hakimiyyəti dövründə (XIV əsrdə) istehsalatda geniĢ tətbiq olunmuĢ
qul əməyi XVI əsrdə aradan qalxmaqda id i. Lakin onun qalıqlarına az da olsa
təsadüf edilird i. 1531-ci ilə aid yazılı məxəzlərin birində saray təkəlduzçuluq
emalatxanalarında çalıĢ maq üçün Ģaha məxsus olan bir dəstə qulun Təbriz
təkəlduzçuluq emalatxanalarına sənət öyrənməyə verildiyin i o xuyuruq. BaĢqa bir
məxəzdə isə bu emalatxanalardakı iĢin ço x ağır olduğundan, əmək haqqının
azlığ ından geniĢ surətdə bəhs edilir.
XVI-XVII əsrlə rdə Azərbaycanda olmuĢ əcnəbi səyyahlar (Korneli de
Bruyin, ġarden, Övliya Çələb i və b.) bu dövrün toxucu dəzgahları (cəhrə, iy və s.)
haqqında öz gündəliklərində maraqlı qeydlər etmiĢlər. Səyyahlar göstərirlər ki, bu
toxucu alətləri nisbətən bəsit olsa da, "yerli sənətkarlar onlarla ço x çevik, cəld
iĢləyir və gözəl nailiyyətlər əldə edə bilirdilər". Bu zaman Azərbaycan parçaları
arasında önəmli yeri saray emalatxanalarında to xunan "ali" və "zərli" adlanan
parçalar tuturdu. Bu tip li parçalar q ızılı və gümüĢü saplarla to xunduğu üçün dünya
bazarlarında daha baha qiymətə satılır, ço x zaman isə qızıla bərabər tutulurdu (bu
cür parçaların tərkibin in 15 faizi xalis qızıl olurdu). Belə to xu ma parçaların
saplarını, adətən, toxucular deyil, zərgərlər hazırlay ırdılar.
Bu dövrdə istehsal olunmuĢ Azərbaycan parçaların ın bədii keyfiyyətlərinə
nəzər salsaq, onların bir ço x xüsusiyyətinə Ġran, Hindistan və türk parçalarında da
rast gəlirik. Bu, həm Azərbaycan ustalarının to xuculuq sənəti sahəsində ġərqdə
tutduğu nəzərəçarpacaq mövqedən, həm də onların bir ço x ö lkələrdə çalıĢ masından
irəli gəlirdi. Yazılı mənbələrdən məlu mdur ki, hələ 1514-cü ildə Osman lı türkləri
Təbrizi ələ keçirdikləri zaman I Sultan Səlimin göstəriĢi ilə xey li Təbriz toxucusu
toxuculuq sənayesi yaratmaq məqsədilə həmiĢəlik Ġstanbula aparılmıĢdı. Həmin
dövrdə görkəmli A zərbaycan bədii parça ustaları Hindistand a, Orta Asiyada və
bölgənin digər sənət mərkəzlərində çalıĢırdılar.
XVI-XVII əsrlərdə Azə rbaycan parçaların ın belə geniĢ Ģöhrət qazanmasının
səbəbi yalnız onların texniki icrası, yaxud davamlı olmasında deyildi. Həmin
parçaların baĢlıca qiy mətli cəhəti ondan ibarət idi ki, onlar yüksək bədii xüsusiyyət