94
Azərbaycan xalqının tarixi yaddaşında
birmənalı qarşılanmayan şəxsiyyətlədən biri I Şah
Abbasdır. O, ölkədə sabitlik yaratmış, islahatlar
həyata keçirmiş, uğurlu hərbi əməliyyatlar
vasitəsilə zəbt edilmiş torpaqları geri qaytarmış,
geniş quruculuq işləri aparmışdır. Bununla belə,
“Böyük sürgün” nəticəsində İranın daxili
rayonlarının iqtisadiyyatını inkişaf etdirməsi
Azərbaycan iqtisadiyyatının zəiflədilməsi hesabına
həyata keçirilmişdir. Qızılbaş əmirlərinə qarşı
aparılmış mübarizə azərbaycanlıların dövlətdə
tutduqları mövqeyə zərbə vurmuşdur. Azərbaycan
Səfəvilər dövlətinin tədricən formalaşmasının
təməlini məhz I Şah Abbas qoymuşdur.
Azərbaycan tarixinə I Şah Abbas görkəmli dövlət
xadimi, islahatçı, istedadlı sərkərdə, Azərbaycan
Səfəvilər dövlətinin qüdrətini pərba edən və
bununla belə, onun formalaşması üçün zəmin
yaradan şəxsiyyət kimi daxil olmuşdur.
I Şah Abbas
(1513-1576)
Azərbaycan Səfəvilər dövləti XVI əsrin sonunda dərin böhran keçirirdi.
Zəif və iradəsiz şah Məhəmməd Xudabəndənin dövründə feodal pərakəndəliyi
güclənmiş, bundan istifadə edən xarici dövlətlər Səfəvi torpaqlarına hücumlar
təşkil etməyə başlamışdılar. Hörmüz limanında möhkəmlənən portuqallar Səfəvi
dövlətinin Qırmızı dəniz, Fars körfəzi və Hind okeanına birbaşa çıxışını
bağlamışdılar. Özbəklər daim Xorasana hücum edir, Səfəvi torpaqlarının şərq
ərazilərini zəbt etməyə çalışırdılar. Ən böyük təhlükəni isə osmanlı orduları
yaratmışlar. Osmanlı qoşunları və onların müttəfiqi olan Krım xanlığının qoşunları
faktik olaraq Təbriz də daxil olmaqla Azərbaycanın əksər ərazilərini zəbt
etmişdilər. Zəbt
edilmiş ərazilərdə, ilk növbədə Şimali Azərbaycanda osmanlılar öz
inzibati-ərazi və iqtisadi sistemlərini yaradır, buranı bütövlüklə səfəvilərdən
qoparmaq məqsədi güdürdülər.
İqtisadi gerilik nə müharibə aparmağa, nə də islahatlar keçirməyə imkan
vermirdi. Ayrı-ayrı qızılbaş feodal qruplaşmalarının bir-biriləri ilə toqquşmaları
onsuz da zəif olan ordunu daha da zəiflədirdi. Belə şəraitdə 1587-ci ildə şah
Məhəmməd Xudabəndənin ölüm xəbəri yayıldı. Onun oğlu, igid və bacarıqlı
sərkərdə Həmzə Mirzə hələ atasının sağlığında öldüyündən hakimiyyətə Səfəvi
nəslinin digər qollarından olan nümayəndə gəlməli idi. Belə namizədlər çox idi,