Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

272 
 
manatdan 370 manata qədər, orqanzinanın qiy mət i 1000 manatdan 1500 manada 
qədər idi. 
Bu  yaxınlarda  Fransadan  Tiflis ə  gəlmiĢ  ipəksarıma  ustası  özünün  əyirib 
sarıdığı ipək nü munələri ilə göstərdi ki, bu ipək  Ġtaliya  ipəyindən qətiyyən geri 
qalmır  və  ü mid  etmək  olar  ki,  b ir  vaxt  ġamaxı  ipəyi  Ġtaliya  ipəyindən  üstün 
tutulacaq və bununla birlikdə, təbiid ir ki, bara manın da qiy mət i a rtacaqdır. 
Yu xarıda  xatırlanan  baĢqa  məhsullardan  danıĢmadan,  görünür,  bu  iki 
sahəni  və  bir  də  pambıq  parçanı  və  onların  e malın ın  verə  biləcəyi  faydanı 
göstərmək barədə itəlyanı irəli sürmək kifayətdir. 
2)  Ayrı-ayrı  sahibkar  Ģəxslərin  (sahibkarlar,  Ģərabçılar,  sənayeçilər  və 
baĢqaların ın) səyləri bu ölkəni arzu olunan rifah dərəcəsinə qaldıra bilərmi? 
Əlbəttə yo x, bundan ötrü uzun illər ərzində qənaətçillik və əmək hesabına 
kapital  toplan malı  və   bir  tərəfə   qoyulma lıdır;  bütöv  bir  xalqda  və  ya  silkdə 
qeyri-adi  ye kdillik,  eyni  b ir  Ģeyə  yönəldilmiĢ  daimi  diqqət  lazımdır  ki,  buna, 
hətta kitab çapı vasitəsi ilə, e lmi və ə məli cə miyyətlərin səyləri ilə xalq ın ruhuna, 
bacarığına və fəaliyyətinə istiqamət verən, onun düzgün yoldan çıxmaması üçün 
daim nə zarət edən dövlətlərdə də a z təsadüf olunur. Bundan baĢqa, təsərrüfatda 
və manufaktura  müəssisələrində heç də həmiĢə uğurlu olmayan təcrübələrə  xərc  
çəkmək lazımd ır, yalnız bu təcrübələr tez-tez və inadla təkrar olunduqları halda 
həmin  müəssisələr xey li  fayda verə bilə rlə r. Ancaq cəsarətsiz, bacarıqsız və ço x 
da varlı o lmayan Zaqafqaziya sahibkarı öz  əlləri  ilə ürəyi istəyən qədər qazanc 
yeri  tapmadan  bu  mənəvi  qüvvələri  haradan  ala  bilər!  Savadsızlıq  onu  hər  cür 
uzaqgörənlikdən  məhru m  ed ir,  yaxm  və  ani  əy ləncələrə  hərislik  onu  yalnız  əli 
çatacaq  Ģeylərdən  yapıĢmağa  məcbur  edir.  Bununla  yanaĢı  buranın  tacirləri, 
gördüyümüz  kimi,  hər  cür  ağıllı  haqq-hesabı  nəzərə  almayan  acgöz  qazanc 
hərisliy inə uy muĢlar. Onlar istifadə etdikləri kapita lla rın 100 manatına  50 manat 
qazanc  olmasa,  onu  dövriyyəyə  bura xma zla r.  Bir  ada mın  baĢqasına  olan 
inamsızlığı  da  bununla  bağlıdır:  bu,  təsərrüfat  və  ticarət  iĢlərində  ən  böyük 
əngəldir. Bu  çatıĢmazlıq, yeni yaranan və vəhĢi vərdiĢlərdən az-ço x nizamlan mıĢ 
bir  qaydaya  keçən  bütün  xalqlar  və  ölkələr  üçün  ümu midir.  Beləliklə,  biz 
görürük  ki,  istehsalçılar  qabaqcadan  müəyyən  müvəqqəti  fayda  götürmək 
naminə  öz  iĢlərini  uğurla   baĢa  çatdırmaq  üçün  gücləri  və  vəsaitləri  olmadığı 
halda hər cür iĢə əl atırla r. Ġltiza mçılar bu və ya  digər Ģeyin qiy mətini art ırmaqda 
bir-biri  ilə   yarıĢa  girirlər,  çünki  ö zlərinin  höku mət   ilə   bağladıqla rı  müqaviləni 
yerinə  yetirməyəcəklərinə  qabaqcadan  arxayındırla r,  o  b iri  tərəfdən  isə  ço xlu 
artıq  vergi  ald ıqları  (xüsusən  xarabalıqlarda)  sənət  sahələrini  sıxıĢdırırlar. 
Onlardan  ötrü  ya öz  ehtiyacları  üçün,  yaxud  da  ailəni  iki  həftə  saxlamaq,  hətta 
mənasız  əyləncə  üçün  bir  Ģey  qazanmağın  heç  bir  fə rqi  yo xdur.  Onla rın  tə min 
üçün  qoyduqları  girov  xəzinəni  qətiyyən  ziyandan  qorumur,  çünki  iĢin  ü mu mi 
vəziyyətində,  pulla r  dövriyyədə  olmadığ ına  görə  sekvestrə  qoyulmuĢ  (xəbt 

---

273 
 
olunmuĢ) əmlakm heç bir dəyəri yo xdur və bu, hökuməti yeni qayğılar və əlavə 
xərc lərlə yükləyir. 
Əgər  indi  ö zünün  müəyyən  faydasına  çalıĢan  və  hər  hansı  bir  sənaye 
sahəsində müvəffəqiyyət qazanan, özünün bütün əməyini və kapita lın ı bu sənaye 
sahəsinə  həsr  edən  adamlar  tapılsa  da,  bütöv  xalq ı  əhatə  edən  bu  qarıĢıq lıqda 
onlar ə məkdaĢlıqda,  mübadilədə, sövdələĢmədə, boc vermə kdə və borc almaqda 
kimə  et ibar  edə  b ilə rlə r?  Hər  halda  yu xa rıda  göstərilən   mü xtə lif  po zuntu  və 
etibarsızlıq halları onların ö zlərini dolaĢıqlığa salar və ö z  iĢlərindən əl çəkməyə 
vadar edər; əgər bununla onlar özlə rin i və öz adamlarmı bu iĢdə tam var-yo xdan 
çıxarmasalar, biz ço xlu belə misallar görmüĢük, xoĢbəxtdirlər. 
3)  Höku mət  təkcə  öz  vəsaiti  hesabına,  xalqın  varlan ması  mənasında,  bu 
diyarın çiçəklən məsinə nail ola bilərmi? 
Hamı belə fıkirdədir  ki, höku mət  xalq m səylərinə tam  istiqamət vərməsə 
də, onun inkiĢafına  böyük kö mə klik göstərir. Ġqlim, təbii sərvətlər, tərb iyə tərzi - 
ictima i  fəa liyyəti  bu  və  ya baĢqa  məqsədə  yönəldən  baĢlanğıc  bunlardır.  La kin  
mü lki qoĢunlar,  inzibati  mexan izm,  rabitə vasitələrini yaxĢılaĢdırmaq  tədbirləri, 
polis,  ma liyyə  müəssisələri və  s. - hər bir siyasi cis min  rifah ı  ilə  ayrılma z olan  
birlik  və  qayda-qanunu  bunlar  yaradır.  Biz  höku mət imizin  atalıq  qayğısına,  bu 
ölkənin  rifah ı üçün  zəruri o lan  mü lki qərarlar vərəcəyinə  möh kəm inanırıq.  Əl-
bəttə,  indiyə  qədərki  Ģərait lə  bağlı  o lan  ila rə  tərzi,  bu  Ģərait   ləğv  edild ikdə  ö z 
yerini  baĢqa,  daha  mükəmməl  və  yerli  ehtiyaclara  uyğun  gələn  idarə  tərzinə 
verəcəkdir. 
Artıq  indi  Zaqafqaziya  ö lkəsi  mərhəmətli  monarxın  əliaçıq lığ ının  yeni 
təminatını a lmıĢdır. 
Cənab caniĢinin  xah iĢinə əsasən bu ölkə üçün lütfkarlıqla  5 milyon manat 
verilmiĢdir;  bunun  xeyli  hiss əsi  rabitənin  niza ma  salın ması  üçün  nəzərdə  
tutulmuĢdur. 
Bundan baĢqa  xəzinə hesabına Qara dəniz və  Xəzər dənizi üçün gəmilər 
(buxa r gəmiləri) düzə ldilir və Zaqafqa ziya əyalətlə rində gö mrük iĢlə rin i qaydaya 
salmaq üçün tədbirlər görülür. 
Be ləliklə, höku mət t icarət və sənayenin inkiĢafı üçün yeni yollar a xtarıb 
tapacaq  və  ayrı-ayrı  Ģəxslə rə  təbiətin  on lara  bə xĢ  etdiy i  ne mətlə rdən  istifadə 
etmə k vasitələrini yüngülləĢdirəcəkdir. 
Əgər  buradakı  əhalinin  təsərrüfatı  indiki  baĢlanğıc  mərhələsində 
qalacaqsa,  onda  biz  böyük  bir  kədərlə  höku mətin  tədbirlərin in  az  əhəmiyyətli 
olduğunu görəcəyik. Yeni açılmıĢ ticarət yollarmda əvvəlki kimi yenə də hərəkət 
olmayacaqdır;  yalnız  bir  neçə  ay  ərzində  bir  karvan  baĢqası  ilə  əvəz  olunacaq, 
həm  də  bu  ka rvan  yerli  əhalinin  ə mə ksevərliy indən  bol  qazanc  götürmək,  ind i 
torpaq  altında  mürgüləyən  saysız-hesabsız  xəzinələri  toplamaq  üçün  təĢkil 
olunmayacaqdır;  xaricdən  imperiyan m  hər  hansı  b ir  ucqar  nöqtəsinə  gələn  və 

---