Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

276 
 
girməyəcəkd ir.  Onun  buraxacağı  məhsul  bambaĢqa  çeĢiddən olacaqdır,  həm  də  
özünün  iqlim  xüsusiyyətinə  görə  Rusiya  [bu  məhsulu]  heç  bir  vaxt  hazırlaya 
bilməyəcəkd ir.  Buranın   əhalisinin  və ziyyəti  ya xĢ ılaĢdıqca  indi  ehtiyac  hiss 
etdiklə ri  ma lla rı  Rusiyada  a xtaracaqdır,  ancaq  pulla rı  olmad ığından  hələ  ala  
bilmirlə r.  Bununla  yanaĢı,  öz  s əhmlə ri  üzrə  xey li  faiz  ə ldə  edən  Zaqafqaziya  
Ģirkətin in  rus səhmdarları bu səhmlərin  öz  kursu da nəzərə almmaqla [həm də] 
bu kursun getdikcə bahalanması və əldən-ə lə keç məsi ö lkənin tica rət fəa liyyətinə 
qeyri-adi b ir hərəkət vərəcə kdir. 
Mə nə vi  və siyasi baxı mdan. Qa rĢılıqlı və ü mumi faydadan baĢqa heç bir 
məqsəd rusları Qafqa zın o tərəfindəki yeni həmvətəndaĢları ilə birləĢdirən tellə ri 
belə  möhkə m və  aynlma z Ģəkildə bərkidə b ilmə z. Ġndiyə  kimi  Rusiyadan gələn 
mə mu r  yaln ız  rütbəsinin  artmasın ı  arzu  edird i,  q ısa  müddətə  gəldiyi  ölkədə 
ondan qabaq və ondan sonra nə olacağın ın qayğısma  qalmırdı.  O, Tiflisi və ya 
Qafqazın  o   tayındakı  hər  hansı  bir  Ģəhəri  könüllü  sürgün  yeri  sayır  və  tezliklə 
buradan çıxıb getməyə can atırdı.  Buraya  xid mətə gələn məmu rlar barədə onu da 
əlavə  edək  ki,  onlardan  ləyaqətli  olanlar  bununla  öz  vətənini  istedadlardan, 
səylərdən  məhru m  edir,  halbuki  onlar  öz  Ģ əxsiyyətlərinə  uyğun  olaraq  bu 
keyfıyyətləri  ilə  öz  vətənlərinə  fayda  verməlidirlər.  Etiraf  edirik  ki,  Rusiyada 
hələ  bacarıq lı  və  savadlı  ada mlar  ço x  deyil,  onlan  ö z  müstəmlə kə lərinə  və  ya 
özünün  iĢğal  etdiyi  qeyri-xalq lar  yaĢayan  əyalətlərə  göndərməklə  [Rusiya]  öz-
özünə  ziyan  vuraraq  gücünü  səpələyir.  BaĢqa  tərəfdən  faydalı  və  tərifəlayiq 
keyfiyyətləri  ilə  seçilməyən  rus  təbəələri  yaln ız  mənəvi  pozğunluq  yayırlar, 
halbuki  Asiyada  bu  pozğunluq  dünyanın  bu  hissəsində  yaĢayan  xalq ların 
savadsızlığı  üzündən  onsuz  da  dərin  kök  salmıĢdır.  Bununla  yanaĢı,  yürüĢdən 
qayıdan  gürcülər  və  ya  ġirvan,  Qarabağ  və  b.  əyalətlərin  müsəlmanları  q ılıncı 
qınına  qoyub  baĢqa  xid mətlərdən  yayınır  və  ruslardan  u zaq  gəzirlər.  Onlar 
rusların  igidliyinə  və  döyüĢdə  xoĢbəxtliy inə  heyran  olmaq la  yanaĢı,  rus 
mə mu rla rının  hakimiyyətini  öz  coĢğun  azadlıqlarını  sıxıĢdıran  yük  sayırlar; 
onlarla söhbətlərə candərdi, ani qonaq kimi, hə m də  müəyyən məqsəd və ehtiyac 
üçün  gəlirlər.  ġirkət  özünün  geniĢ  fəaliyyətində  ruslardan  və  avropalılardan 
baĢqa hər bir silkdən, ayrı-ayrı d illərdən və etiqadlardan  olan ço xlu  yerlilərdən 
istifadə  edə  bilər.  Doğrudan  da,  onların  bir-b irinə  ya xın laĢmasına  dünyada  heç 
bir  Ģey  bundan  tez  və  həqiqi  təsir  göstərə  bilməz.  Müəssisələrdə,  ticarətdə, 
səfərlərdə,  ko missiyalarda  yoldaĢ  olanlar  hiss  edilmədən  özlərinin   mə iĢət 
həyatında  da  yaxın  yoldaĢ  olurlar.  Yerli  sakinlə rin  Ģirkətin  iĢlə ri  üçün  tez-te z 
Rusiyaya gediĢ-gəliĢi onları bu ölkənin  indiki hakimləri olan rusların xarakteri ilə 
tanıĢ edər və bu tanıĢlıq onlarda ruslar haqqında, əlbəttə yaxĢı təəssürat yaradar. 
Ġndiyə qədər onlar rusları  məğrur, əlçatmaz hesab edirdilər, çünki onları həmiĢə 
amiranə  və  ciddi  hakimlər  kimi  tanıy ırd ıla r.  ġə xs i  fayda  üçün  dinc,  xoĢ 
münasibətlər, hər cür qarĢılıqlı xid mət eyni cəmiyyətin ü zvləri arasında müəyyən 

---

277 
 
bərabərlik  yarada  bilər.  Ya lnız  bu  yolla  b izlə  b izə  tabe  olan  xalq lar  arasında 
kəskin  sədd  qoyan  xura fat  aradan  qaldırılar  v ə  bu  da  milliyyətindən  asılı 
olmayaraq  özlərinin  bütün  təbəələrinə  xeyirxah lıq  göstərən  bizim  insanpərvər 
monarxların  ali  məqsədinə  uyğundur.  Rusiya  belə  yaran mıĢ  və  yüksəlmiĢdir. 
Yu xanda  qeyd  etdiyimiz  mə murlara   gəlincə  Ģirkətin  qulluqçuları  və  onların 
uĢaqları  onun  açacağı  məktəblərdə  təhsil  alar,  sonralar  yeri  düĢdükcə  dövlət 
xid mət inə  qulluğa  girə r  və  Zaqafqaziya  idarəsindəki  xid mət i,  məhkə mə  və  s. 
yerləri tuta bilərlər.  
 Yerli sakinlə r yeni dəyiĢilmiĢ həyat tərzin in  xeyrin i və  ya xĢı cəhətlə rin i 
nə qədər ço x hiss ets ələr, o qədər də onla rı bu dərəcəyə çatdıran  idarə üsulunu 
çox  istəyəcəklər.  Belə  olduqda  onlar  həvəslə  yaxĢı  təĢkil  olun muĢ  milis  və  ya 
nizami alaylar Ģəklində bu üsulu müdafiə edən döyüĢçü - vətənpərvərlərin sırala-
nnda  birləĢərlər;  hər  halda  onla r  döyüĢlərin  və  hücumların  deyil,  yad  iqlimin 
qurbanı  olan  min lərlə  oğulların  q iy mətli  həyatını  Rusiya  üçün  qoruyub 
saxlayarla r.  
 
63. 13 ĠYUL 1830-CU ĠL QANUNU 
(«Ə`LAHƏZRƏT BUYRUĞU») 
 
13  iyul  1830-cu  il  qanunu  çarizmin  Qafqazdakı  rəs mi  idarələ ri  üçün  bir 
növ  gözlənilməz  oldu.  Ona  görə  ki,  1829-1830-cu  illərdə  baĢ  ko mandan 
Ġ.F.Paskeviç,  habelə  Zaqafqaziyada  yo xlama  aparmaq  üçün  göndərilən 
senaiorlar:  P.Ġ.Kutaysov  və  Y.Ġ.Meçnikov  Azərbaycanda  tiul  feodal 
torpaqlarının  ləğv  edilməsi  haqqında  hökumətə  layihə  təqdim  etmiĢdilər  və  I 
Nikolay bu  layihələ r  ilə  tanıĢ idi.  Buna ba xmayaraq,  13  iyul  1830-cu  il qanunu 
ilə , bu  və ya baĢqa suç iĢlə miĢ və ya  sürgün edilmiĢ feodalların  tiul torpaqları 
özlərinə,  əgər  onlar  artıq  sağ  deyildilərsə,  onların  vərəsələrinə  qanuni  olaraq  
qaytarılırdı.  Bu,  əslində  tiul  torpaqlarımn  irsən  bir  adamdan  baĢqasına,  atadan 
oğula,  qardaĢa  və  baĢqalarına  keçməsin in  çar  höku məti  tərəfındən  açıq  etiraf 
edildiy ini  göstərirdi.  Ancaq  13  iyul  1830-cu  il  qanunu  da tiul  torpağı  ilə  bağlı 
siyasi çəkiĢmələrə son qoya bilmədi.  Belə  ki,  10 aprel  1840-cı  il qanunu ilə çar 
hökuməti Zaqafqaziyada  xan  və bəyləri dövlət qulluğundan kənar etdi,  1841-ci 
il  qanunları  ilə  onla rın  tiul  torpaqlarını  ləğv  et məyə  çalıĢdı.  Ya lnız  1846-cı  il 
qanunu (bax: qaynaq № 67) qəti o laraq, tiu l torpaqlarım yerli  feodalla rın  mü lkü  
kimi tanıdı. 
1830-cu  il  qanununun  mətni  a zərbaycancaya  aĢağıdakı  qaynaq  üzrə 
çevrilmiĢdir:  А
КТЫ  СОБРАННЫЕ 
К
АВКАЗСКОИ 
А
РХЕОГРАФИЧЕСКОЙ 
К
ОМИСЕИ
,
 
КVII c, sənəd 53, s. 46. 
 

---