32
qonmuĢ idi. Ol obada bir yaxĢı, xub y ıgıt sayru düĢmüĢ idi. Allah əmri ilə o y igit
öldü. Kimi oğul deyü, kimi kartaĢ deyü ağladı. Ol yig it üzərinə möhkəm qara
Ģivən oldı. Nagahandan Dəli Do mru l çapar yetdi. Aydır: Mərə qavatlar, nə
ağlarsız, mənim körpım yanıda bu qovğa nədir, n iyə Ģivə edərsiz, dedi. Ayıtdılar:
xanım, bir yaxĢı y igidimiz ö ldi, anqa ağlarsız dedilər. Dəli Do mrul aydır: Mərə,
yigidinqizi kim öldürdi? Ayıtdılar: Vallah, bəy yigit, allah təaladan buyruq od ı.
Al qanatlu Əzaril ol yig ıdinq canın aldı. Dəli Do mrul aydır: Mərə, Əzarail
dedügün qüz nə kiĢid ir kim adamınq canın alur? Ya qadir A llah birliginq,
varlığ ınq haqıçün, Əzaril mənim gözü mü göstərgil. SavaĢayım, çəkiĢəyim,
dirəĢəyim, ya xĢı yigind inq canın qurtaray ım. Bir də xi ya xĢ ı y igindq canun
almaya dedi
1
. Qay ıtdı döndi Dəli Do mrul evinə gə ldi. Həq təalaya Do mru lunq
sözi xoĢ gəlməd i. Bak, bak , mənə dəli qavat. Mənim birligim b ilin məz
biriligü mə Ģükr qılmaz. Mənim ulu dərgahıma gəzmənlik eyləyə dedi. Əzarailə
buyruq elədiyi kimi, ya əzra il var, o dəxi dəli qavatın gözinə görüngil, bənzini
saratığıl dedi;
Canın xırlatğıl alğıl dedi
2
. Dəli Do mrul qırq yig idnən yeyüb-içüb
oturarkən nahagandan Əzaril çıqa gəldi. Əzarili nə çavuĢ, gördi, nə qapuçi Dəlu
1
Oğuz alpı Dəli Domrulun Ġzrailini tanımaması, ―Əzrail deyilən kiĢinin kimliyi‖ bilməməsi
oğuzların həyatında islam dini ilə bağlı təssəvvür və anlayıĢların hələ geniĢ yayılmaması ilə bağlıdır.
Boyun yazılıĢında bir anlaĢılmazlıq gözə çarpır: Dəli Domrul ―qadir allahı‖ tanıyır, ancaq onun
buyuruğu ilə adamların ―canın alan‖ Əzaril haqqında heç bir Ģey eĢitməmiĢdir. Real həyatda da belə ola
bilməzdi. Görünür, Kitabın üzünü köçürənlər islam qanunuyğunluqlarına uyğun olaraq: ― qadir allah‖,
―haqq-taala‖ obrazını mətnə salmağa özlərinə borc bilmiĢdilər. Buna baxmayaraq, Domru, əslində onu
da yaxĢı tanımır, onunla da saymazyana davranır. ―Haqq taalaya Domrulun sözü çox gəlmədi...Mərə
dəli qavat mənim birligim biməz, birlügümə Ģükr qılmaz‖ sözləri bunu aydın göst ərir.
2
Dəli Domrulun canın ―xırladıb‖ almaq barədə vərilən amansız buyruq islam allahından
daha çox, türkdilli xalqların qədim tarixindən olan tanrı anlayıĢına uyğun gəlir. Onların
panteonunda tenqri-tanrı dünyanı idarə edən baĢlıca qüvvə kimi sayılmıĢdır. Yazıl qaynaqlarda tnrı
suçu olanlara(günah iĢləyənlərə) cəza verən, yaradan, insan taleyini yönəldib nizamlayan real güc,
iradə və hakimiyyət sahibi kimi verilmiĢdir. ― Dədəm Qorqud‖ kitabında tanrının (haqq taalanın)
Əzrail ilə danıĢıq aparması, dialoqu buna misaldır. Kitabın VII boyun da tanrını dörd baĢlıca epik
səciyyəsi də bunu göst ərir:
1.
Urduğun unıtmayan ulu tanrı.
2.
Basdığın bəlitməyən bəlli tanrı.
3.
Götürdüyün yerə yetirən görklü tanrı.
4.
Qaqdığın qəhr edən qəhhar tanrı.
Adı ilk dəfə miladdan qabaq III yüzillikdə yazılı qaynaqlarda çəkilən tanmrı (Tenqri)
Ģumerlərdəki Anu (An) kimi, baĢ allah sayılırdı. VII yüzilliyin alban tarixçisi onu T anqrixan, XII
yüzilliyin Suriya tarxiçisi Qantanqrı (Xantanqrı) adlandırmıĢdır. Hər iki halda qn-xan ―ata‖, ―kaqan‖
(xaqan) deməkdir və nəticədə ―ata-allah‖ mənası alınır. ―Tanrı‖ sözünün göy sözü ilə sinonimi
olması, bir çalar daĢıması haqqında yayılmıĢ fikir elmi baxımından tutarlı deyil. Orxon abidələrində
adətən, uza kök tanrı (yuxarıda gör tanrı), üza türk tanrısı , (yuxarıda türk tanrısı) kimi
parçalardan aydın olur ki, ―gör‖ sözü mənaca ―tanrı‖ sözünə bərabər deyidir, əksinə bu sonuncunu
33
Do mrulunq görər gö zü görməz oldu, tutar əlləri tutmaz o ldu. Dünya ləam
Dəkim Do mru lu göüznə qaranqu aldı. Dünya alə m Də li Do mru l soylar görəlim,
xanım, nə soylar aydır: Can, nə heybətli qocasn, qapuçilər səni gorməd i, çavuĢlar
sənu tuymadı, mən i görər gözlərim görmə z old ı. Tutar mənim ə llə rim tut ma z
oldı. Ditrədi mən im can ım cuĢə gəldi. A ltün ayağım
1
əlü mdən yerə düĢdi. Ağzım
içi buz kib i, sünüklərim tuz kibi oĢdı. Mərə, saqqalcığı ağca qoca, gözcügəzi
çöngə qoca. Mərə, nə heybətli qocasan, degil manqa. Qadam balam to x qunar bu
gün sanqa dedi. Böylə digəc Əzarilinq açığı tutdu., aydır: Mərə dəli qavat,
gözüm çöngə igidin bə bəgən məzsən. Gö zi göçə qızlarunq gəlinlərinq canın ço x
almıĢam. Saqakım ağarduğun nə bəgənməzsən, ağ saqqallu, qara saqqallu
yigitlə rin canı ço x a lmıĢam. Saqqallu m ağarduğının ıq mənisi budur dedi. Mərə
də qavat ögünürdünq, deirdinq a l qanatlu Əzaril mən im əlü mə girsə öldürəydim,
yaxçı, y igid inq canın onunq əlindən qurtaraydım deird inq. Ġmd i mərə dəli
qavvat gəldim ki, səninq, canınq ala m, vərə rmisən, yoxsa mən imlə cəng
edərmisən dedi. Dəli do mru l aydır: mə rə al qantlu ə zaril sənmisən dedi. əvət,
mənə m dedi. Bu ya xĢı y igit lərinq canın sənmi alursan dedi. Əvət, mən alu ra m
dedi. Də li do mru l aydır: mə rə qapuçular, qapunu qapanq (qapayın - Red.) dedi.
Mənə əzra il, mən səni genq yerdən istərdim., tar (dar –Red.) yerdə eyü əlü mə
girdinq almı. Ded i mən səni öldürəydim, yaxĢı y igindinq canun qurtaraydım.
Qara qılıncı sıy ırdı əlinə ald ıĢ, Əzarili çalmağa həmlə qaldı
2
. ə zaril b ir göyərçin
oldı, pəncərədən uçdı getdi. Adəmilər Əvrəni Dəli Do mrul əlin əlinə çaldı, qas-
qas güldü, aydır: yig itlərim, Əzarilinq gözüni elə qorxutdum ki, genq qapuyu
qadı (qodu-Red.) , tar bacadan qaçdı. Çünki mən im əlü mdən gögərçin kibi kuĢ
oldı uçdı. Turd ı atına mindi, toğanın əlinə aldı, ard ına düĢdi. Bir-iki gögərçin
öldürdü, döndi, evində gəli yürürkən Əzaril atın ınq gözünə göründü. At ürkdi,
Dəli Do mruli götürdi yerə vurd ı qara baĢı bunqaldı, bunqlu qaldı. Ağ köksününq
üzərinə Əzarail basub qındı. Ba mırlardı, Ģimdə xırlamağa baĢadı. Aydır: mərə
Əzrail aman, tanqırınınq birlig inə yoqdur güman. <…>
təyin edib səciyyələndirən bir anlayıĢdır. Bununla yanĢı tanrını bir növ etnik m ənsubiyəti vardır- o,
türk xalqlarının tanrısıdır. Ancaq göy baĢ ilahə tanrıya bərabər olsaydı, ona da ―türk xalqlarının göyü‖
deyilərdi. Run yazılarında belə söz birləĢməsi iĢlənməmiĢdir və iĢlənə də biməzdi, çünki göyün
(səmanın) etni mənsubiyyəti, ―milli pasportu‖ ola bilməz- gör hamınındır, ümumbəĢəridir.
1
Altun ayaq- qızıl badə, içki qabı deməkdir. Oğuzların islamdan qabaqkı dolanıĢığında tez-
tez adları çəkilən üzüm Ģərabı, ―yemə-içmə‖, ―meyxanə‖ məclisləri, toyları adi hal idi.
Dostları ilə paylaş: |