65
Azərbaycan və Ermən istan hakimi təyin etdi və ona Babək ə l-Xurrə miyə qarĢı
müharibəyə baĢlamağı əmr etdi.
Əl-AfĢin qabaqca Bərzənd Ģəhərinin yerləĢdiyi yerdə mövqe tutudu. O, bu
Ģəhəri bərpa edib yolların kəsiĢ məsində çevirdi. Burada əl-Bəzzdən, Muğandan,
Ərdəbildən və Varsandan gələn dörd yol b irləĢirdi. Əl-AfĢin burada mövqe
tutdu, ordu gəlib onun yanına çatdı və o, babək əl-Xürrə mi ilə müharibəyə
baĢlmağı qərara aldı.
Əl-AfĢinlə Babək arasında ilk döyüĢ Ərdəbil Ģəhərindən 7 fərsax aralıda
yerləĢən ArĢak adlı yerdə baĢ verdi. Babə k məğ lub oldu və əl-Bə zzə qaçdı.
Əl-AfĢin Məhəmməd ibn Süley man əs-Səmərqəndi adlı adamı Arranın
hakimi təyin etdi və onu Bə rdəyə göndərdi. Əl-AfĢin özü isə Babəklə döyüĢmək
üçün qaldı.o, onlarla fasiləsiz dörüĢ aparırdı. Xəlifə əl-Mö`təsim ona babəklə
döyüĢdə daha qəti olmağ ı və ondan göstəriĢ alana kimi tələs məməyi yazırd ı.
Əl-Mö`təsim iki il Bağdadda qaldıqdan sonra 220 (835) -ci ildə əl-Kətun
adlı yerə gəld i və Samarrə Ģəhərinin tikintisinə baĢlamağ ı əmr verd i. ġəhərin
tikintisi baĢa çatana kimi, o, dərhal oraya köçdü.
Bütün bu müddət ərzində Əl-AfĢin Babəklə mübarizən i davam etdirird i.
O, müharibədə ço x dözü mlülük göstərdi və babəkə əl-Bəzz Ģəhərinə sıxıĢdırmaq,
onu mühasirə etmək ona müyəssər oldu.
Babək görən də ki, müharibə üçün onun artıq gücü yoxdur, o öz
Ģəhərindən çıxdı və 20 nəfər ö z adamı ilə qaçdı. O, tanın mamaq üçün geyimini
dəyiĢərək Qə zac adlı Ģəhərə çatdı.
[Müəllif] deyir: Qə zac Ģəhərini ailəsi Babə ki görsələr də, tanımad ıla r,
hətta saymaq üçün ona hücum etdilə r. Babək onla rın ü zərinə atıldı və
soyğunçuları q ırıb-çatdı.
Bu haqda xəbər Ģəhərin Səhl ibn Su mbat
1
adlı hakiminə çatdı. O, öz
admaları ilə oraya yola düĢdü, Banəkki görən kimi tanıd ı və baĢa düĢdü ki,o,
hiyləgərlik edir. O, Babəkin qulluğunda durub ona yaltaqlanmağa baĢladı.
Onun rəftarı Babə kin xoĢuna gəldi və Səh l ibn Su mbat onu öz qalasına gətird i.
Sonra onu içkiyə qonaq etdi və Babək içki içib çörək kəsdi. O, sərxoĢ olanda
səhl ibn Sumbat onun [ayaqlarına] qandal vurmağı ə mr etdi və onun sağ əlini
qulağına sarıdı. Sonra o, Babəki öz adamlarına verd i və onu əl-A fĢin göndərdi.
Əl-AfĢin Babəki görəndə çox sevindi. Sonra o, Səhl ibn Sumbata bir
milyon dirhə m dəyərində bəxĢiĢ göndərdi.
1
Səhl ibn Sumbat (Sunbat) haqda geniĢ məlumat üçün bax: qaynaq №17, Qeyd 46.
66
[Müəllif] deyir: əl-Mö`təsim Səh l ibn Su mbatın Babəklə nə etdiy ində
xəbər tutanda o mirvari və qızıl daĢlarla bə zədilmiĢ qızıl tac göndərdi. Tacın
dəyəri 500 min dirhə mə bərabər id i. Bundan baĢqa o. Səhl ibn Su mbatı bütün
batriklərin baĢçısı qoydu. (s. 70-72)
ƏL-BƏLƏZURĠ. KĠTAB FÜTUH ƏL-BULDƏN‖
Erkən ərəbdilli qaynaqların yaradıc ılarından olan tarixç i v ə Ģəcərçi
Əhməd əl-Bəlazuri Əbul-Abbas Əh məd ibn Yəhya ibn cabir ibn Davud əl-
Bə ləzuri) ―Ölkə lərin fəthi kitabı‖ (―Kitab fütuh əl-Bu ldən‖) və ―Əsilzadələ rin
Ģəcərsi kitabı‖ (―Kitab ənsab əl-əĢrəf‖) ad lı kitablarn müəllifi kimi tanın mıĢdır.
Təqribən 820-c i ildə Bağdadda doğulması gü man edilir, 892-ci ildə ö lmüĢdür.
―ölkələrin fəthi kitabı‖ xilafət sistemindəki ölkələrin ərəblər tərəfindən istila
edilməsin in dəqiq təsvirini vərir; əsərdə Xila fətin güclü tabe etdiyi xa lqalrın
iqtisadiyyatı ictimai münasibətləri və mədəniyyətləri barədə mühü m məlu mat
vardır. Buu kitabda bütövlükdə Azərbaycan və Arran haqqında verilən yazılar, o
sıradan ərəb ordularının yürüĢləri, ərəb sərkərdələrinin Azərbaycanın bir sıra
vilayətə və Ģəhərlərinin hakimləri ilə bağlad ıqları müqavilə lər, ərəb tayflarının
Azərbaycan köçürülməsi barədə mə lu matlar ta rixmiz üçün qiy mətlidir. Kitabın
Azərbaycan və Arranın istilasına aid iki xüsusi fəsilini də De Quyenin
Leydendə nəĢr etdirdiyi ərəb mətnindən (Livər e xpugnationus regionum, ed. M.
Goe je, pt. 1-2, 1863-6) pro f. P.K. Jü ze rus dilinə çevirmiĢdir.(Ба ладзори. Книга
завоевания стран. Текст и пер. С. Арабского проф. П.К.Жузе. Изд. Об -
ваобследоавания и изучения Азербаиджан. Баку, 1927), aĢağıda h əmin
fəsillər ixt isarla vərilir.
Ərminiyyənin fəthi
...Curzan
1
və Arran xə zə lərin əlində, Ərməniyyənin
2
qalan hissəsi hakim
Armen iyakson idarəsi alt ında, ru mluların (bizanslıların) ə lində idi. Xə zə rlə r tez-
1
Curzan-Ərəblərin Gürcüstana verdiyi ad
2
Ərməniyyə-Əməvilər sülaləsi dövründəki inzibati bölgü üzərə Xilafət sistemindəki 4-cü
əmirlik (caniĢinlik). Zaqafqaziya ölklərini əhatə edirdi. Paytaxtı Dəbil (Dvin) Ģəhəri idi. Abbasilər
süləasi dövründə 3-cü əmirlik (paytaxtı 789-cu ildən Bərdə) idi. Ərəb müəllifi (Əl-Ġstəxri, ibn havqəl,
əl-Müqəddəsi və b.) çox vaxt Azərbayucan Arran və Ermənistanı bir inzibati vahiddə birləĢdirərək,
onu gah Ərməniyyə, gah da Azərbaycan adlnadırıblar.
67
tez ölkəsindən çıxır və qoĢnu vilaəytlərə hücüm edir, bəzən Dinavərə
1
kimi
gedib çatırdılar. Bu, ġah Firu zun oğölu Qubadı özünün böyük s ərkərdələrindən
birini on iki min döyüĢçü ilə onlara qarĢı göndərməyə məcbur etdi; o, Arran
vilayətinə da xil oldu və ar-Ras (Araz) çayı ilə ġirvan arasındakı v ilayəti tutdu.
Onun [sərkərdənin] a rdınca ġah Qubad
2
yola düĢdü; o, Arranda Beyləqan
Ģəhərini, bütün ölkəni [baĢ ] Ģəhəri Bərdəni və Qəbələ Ģəhərini, burası Xəzərdir,
tikdirdi. Sonra o, ġirvan vilaəyit və Alban qapıları
3
arasınfa b iĢmə miĢ gildən
sədd çəkdird i gil diva r boyu 360 Ģəhər
4
saldırdı ki, [onlar] Bab əl-Əvbab
5
tikild ikdən sonra dağıldıla r. Qubaddan onra taxta oturan oğlu Kəsra ƏnuĢirəvan
6
ġəbiran Ģəhəri və Məsrək Ģəhəri, sonra isə Bab əl –Əvbab Ģəhərini tikdirdi;
Əvbab [qapıları] ona görə deyilirdi ki, dağda, yol boyu tikilmiĢdi
7
.
...Dəbil
8
ilə [bağla mıĢ] sülh müqviləsinin mətni budur. ― ...Mə rhə mətli və
və rəh mdil Allahın xat irinə. Bu fə rman Həbib ibn Məslə mə
9
tərəfindən Dəbil
Ģəhərinin xristianlarına, onu məcus (atəĢpəst) və yəhudilərinə, onun Ģahid və
qaidlərinə vərilir ki, mən sizə, sizin Ģə xsiyyətinizin və mülkiyyətinizin, sizin
kilsələrin və məbədlərin, sizin Ģəhərin d ivarın ın to xunulma zlığı üçün zə manət
verirə m. Sizə a man vərilir və biz sizin lə olan müqaviləni o va xtadək yerinə
yetirməyi öhdəyə götürürük ki, siz də ona əmə l edəcək, c izyə və xərac
ödəyəcəksiniz; bu deyilənlər üçün Allahın Ģahidliyi ən etibarlı Ģahidlikdir.
Fərman Həbib ibn Məsləmən in möhürü ilə təsdiq edildi‖.
Sonra Həbib, NəĢavə
10
Ģəhərin qabağına gəld, onu fəth etdi, dəbil əhalisi
ilə olduğu qaydada [ onun əhalisi ilə ] müqavilə [bağlad ı].
Buraya, Həbib in yanına Busfurracanın
11
batriki gə ldi, özününü bütün
ölkəsi və vilayətlərinin [əhalisi] adından Həbib lə müqabilə bağladı…Bu
müqaviləyə görə, təyin o lunmuĢ vergin i batrik hər hər il ödəməy i öhdəsinə
1
Dinavər-Cibəl (qədim Midiya ərazisi) vilayətindəki mühüm Ģəhərlədən biri. Xarabalığı
Bisutin dağı yanında caması-ab çayı sahilindədir.
2
ġah I Qubad- Sasaniləe sülaləsindən olan Ġran hökmdarı (488-531).
3
Allan qapıları(Ban Allan)- Dəryal keçididir. Osetiyaya yol.
4
360 Ģəhər (rəqəm ĢiĢirdilib) –Ġbn Xordadbehə görə, 360 qəsr (bax: Vəlixanlı N.M. IX-XII
əsr ərəb coğrafiyaĢünas səyyahları..., Azərbaucan haqqında. Bakı,1974, s. 18.
5
Bab əl-Əvbab, əl-Bab, Bab-Dərbənd Ģəhəri.
6
I Xosrov ƏnuĢirəvan–Sasani hökmdarı (531-579).
7
Daha doğrusu, ― dağın kənarında‖ (düzəliĢ P.K.Jüzenindir).
8
Dəbil-dvin Ģəhəri, 428-ci ildən Ermənistanın paytaxtı; 640-cı ildə Ərəblər iĢğal etdilər.
9
Həbib ibn Məsləmə-xəlifə Osmanın vaxtında (644-656) Zaqafqaziyanın fəthində iĢtirak
edən sərkərdə və Ərməniyyənin hakimi.
10
NəĢavə-Naxçıvan Ģəhərini orta əsrlərdə adı (bax:13-cü qeyd).
11
Busfurracan, basfurcan (erkən orta əsr qaynaqlarınada Vapurakan)- Arranını əyaləti.
Yaqut əl- Həməviyyə görə, Basfurcan (Arran ərasində əyalət (Kura), əsas Ģəhəri NəĢavə, bura
həmçinin Nakcəvandır‖ (Naxçıvan). Bax: Vəlixalı N.M.Göst ərilən əsəri. S.30-31.
Dostları ilə paylaş: |