Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
U ruğ-turuğ
- «Nəsil, nəvə-nəticə» mənasında qeydə
alınmışdır. Məs.: Mənə
uruğ-turuğman
həmmeyi misgəri
sənətirə kor fıdoştond. «Mənim uruğ-turuğlarımın hamısı
misgərlik sənəti ilə məşğul olmuşdur». Qədim türk dillərində
ıırıığ
sözü «nəsil, kök» mənasında işlənmişdir (DTS, 588,
615).
Ü tüg
- «Zirək, diribaş» mənasında işlənir. Məs.: Bə
borekor ə dəst
ütiigi.
«İş barədə əldən itidir». Mahmud
Kaşğirinin lüğətində bu söz
iitriik
formasında həmin
«kələkbaz» mənasında qeydə alınmışdır (МК, I, 102). Müq.et:
azərb. dial,
ütiik
«diribaş».
Kəsüy - «yazıq, fağır, qəlbi sınıq (adam)». Məs:
Kəsiiyə
mərd ə dəmicə bərə güzət
bsoxtmı.
«Yazıq kişi bayaqdan
burada gözləyir». M.Kaşğarinin lüğətində bu söz
keşik kezik
şəklində işlənmişdir (DTS, 302, 305). Müq.et: azər. o
k əsix’dif,
gərək biz onu yoxlayaq (dan.).
Azərbaycan
dilindən
alınmaları
leksik-semantik
qruplarda birləşdirsək, onların aşağıdakı qruplarını qeyd edə
bilərik: 1. Hərbi ləvazimat və silah adları:
tüfəng
«tüfəng»;
qundoğ
«qundaq»;
quşım
«qoşun»;
fişəng
«fişəng»;
yiirüş
«yürüş»;
yəroğ
«yaraq»;
güllə
«güllə»;
qılınc
«qılınc»;
tapançö
«tapança»; 2. Məişət əşyalarının adları:
qaşuğ
«qaşıq»;
bıışqob
«boşqab»;
qeyçi
«qayçı»;
çəkmə
«çəkmə»;
icoğ
«ocaq»;
itoğ
«otaq»;
üti
«ütü»; 3. Ticarət, kənd təsərrüfatı
və heyvandarlıq terminləri:
tütün
«tütün»;
gümrüg
«gömrük»;
qaçağ
«qaçaq»;
yeyloğ
«yaylaq»;
qışloq
«qışlaq»;
alaçığ
«alaçıq»;
töylə
«tövlə»;
əroba
«araba»;
dəryoz
«dəryaz»;
şıım
«şum»;
lək
«lək»;
xış
«xış»;
kiiton
«kotan»; 4. Heyvan və quş
adları:
iirdəg
«ördək»;
qaz
«qaz»;
xuruz
«xoruz»;
gömiş
«camış»;
dayça
«dayça»;
qabon
«qaban»;
bildirçin
«bildir
çin»; 5. Meyvə və bitki adları, onlarla bağlı söz və terminlər:
bodımcon
«badımcan»;
kələm
«kələm»;
qeysi
«qaysı»;
iistüüt
64
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
«istiot»;
b ib ə r
«bibər»;
g ö y ə r ti
«göyərti»;
s a m o n
«saman»; 6.
Sənət və peşə adları:
q ə le y ç i
«qalayçı»;
q ə r ə v iilç i
«garovulçu»;
ö v ç i
«ovçu»;
m e ş ə b ə y i
«meşəbəyi»; 7. Qohumluq terminləri və
onlarla bağlı sözlər:
n ə n ə
«nənə»;
y e z n ə
«yeznə»;
b a c a n a ğ
«bacanaq»;
y e n g ə
«yengə»;
b a la
«bala»;
x a la
«xala»;
b ib i
«bibi»;
ə m i
«əmi»; 8. Xəstəlik adları:
s a r ılı ğ
«sarılıq»,
q ız ılç a
«qızılça».
Tat dilinin digər şivələrinin lek sik xüsusiyyətləri.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Azərbaycan tatlarının
dilinin müxtəlif ləhcə və şivələrə ayrılmasında mübahisəli
məqamlar vardır və bu məsələyə münasibətdə coğrafi prinsipin
əsas götürülməsi daha məqsədəuyğundur. Belə olan halda, biz
Abşeron, Xaçmaz, Xızı, Gilvar, Məlhəm ərazilərində yaşayan
tatların dilini müvafiq olaraq Xızı ləhcəsi, Abşeron ləhcəsi və
s. adlandırmaq məcburiyyətində qalmırıq. Bu rayonlar və ya
ərazilər üzrə şivə səviyyəsində təhlil aparmaq mümkün olur.
Quba, Qonaqkənd və Lahıc ləhcələrinin leksikası
əsasında aparılmış araşdırmalardan aydın olur ki, hər ləhcədə
alınma sözlərin sayı az deyil. Alınmalar bilvasitə Azərbaycan
dilindəndir. Eyni zamanda, Azərbaycan dili vasitəsi ilə
alınmalar da çoxdur. Hansı ləhcənin söz almasından asılı
olmayaraq, alınmaların ümumi leksik xüsusiyyətində əsaslı
fərqlər müşahidə olunmur. Daha çox nəzərə çarpan cəhət
alınma sözün fonetik tərkibi ilə bağlı olur. Bu fərq alınma
sözün ləhcənin fonetik sisteminə uyğunlaşdırılmasından doğur.
Azərbaycan tatlarının dilinin fonemlər sistemi və fonetikasında
ümumiləşdirmə və normalaşdırma aparılmadığına görə, dilin
öz leksik, fonetik, eləcə də, qrammatik normaları yoxdur.
Ayrı-ayrı ləhcə və şivələrdən toplanmış sözlərin nizama
salınması, normalaşdırılması tədqiqatçının məsələyə mü
65
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
nasibəti ilə müəyyən olunur. Bütün bu cəhətlər ayır-ayrı
şivələr üzrə toplanmış materialların sistemləşdirilməsinə də
təsirini göstərir.
Tat dilinin leksik tərkibinin bir hissəsini müxtəlif
şivələrin özünə məxsus leksikası təşkil edir, bu isə tat
şivələrini bir-birindən fərqləndirir. Ayrı-ayrı tat şivələrindən
toplanmış materiallar əsasında müəyyən sayda spesifik söz və
terminlər qeydə alınmışdır. Tat mənşəli leksikaya daxil olan
söz və terminlər, əsasən, təsərrüfatın müəyyən sahəsi ilə
bağlıdır. Bu qəbildən olan söz və terminlərə bəzən təsərrüfatın
digər sahələrində də rast gəlmək olar. Həmin sözlərin
Azərbaycan tatlarının başqa ləhcə və şivələrində işlənməsi,
habelə onların digər İran dillərində hansı fonetik cilddə özünü
göstərməsini aydınlaşdırmaq bütövlükdə tat dilinin leksikasını
öyrənmək üçün əhəmiyyətlidir və qeyd olunan məsələ ümumi
leksik məsələlərdən əvvəl həllini tapmalıdır. Tat dilinin
Kilvar, Xaçmaz, Abşeron şivələrində qeydə alınan sözlərdən
bir qismini nəzərdən keçirək.
Pəşdə
sözü Kilvar şivəsində «sonra» mənasında işlənir.
Pəsdə
m ə r d r a fte d ir e y e A d a m i n iş tə u s to la b i sə ri. - « S o n r a
k iş i g e d ib g ö r iib ki, b ir a d a m s to lu n b a ş ın d a o tu r u b » .
Bu söz gilyan dilində
« s o n r a »
mənalı
bad, b a d ə n , b a d h a
sözləri ilə ifadə olunur; talış,
p e ş o ,
puştu.
v r ııs ta
,
p a s
, dəri.
b a d
, kürd,
p a ş e ,
fars,
b a d
, tacik.
b a d
,
p a s
variantları ilə
istifadə olunur (397; 255, 301; 273, 525; RKS, 511; RPS, 490).
Göründüyü kimi, bu söz İran dillərinin çoxunda «p», az qis
mində «b» fonemi ilə başlanır. Yalnız puştu dilində
« v rııs ta »
variantı var. Qonaqkənd ləhcəsinə aid qısa lüğətdə bu söz qeyd
edilməmişdir. Müxtəlif İran dillərindəki fonetik variantların
müəyyən mövqelərində (anlaut, inlaut) samitlərin dəyişməsi
onlarda b-p, ş-s əvəzlənmələrinin olduğunu təsdiq edir. İran
dillərində
p e ş
«arxa»,
p e ş to n
«arxadan» sözləri var. Fars
66
Dostları ilə paylaş: |