Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
dilində «arxadan» zərfi
az poşte
kimidir. Bu dildə «bel, arxa»
poşt
sözü ilə ifadə olunur. Qeyd olunan sözlərin eyni əsaslı
olması «peşdə» lekseminin sırf tat mənşəli deyil, ümumiran
mənşəli söz olmasını təsdiqləyir. Təbiidir ki, tat dilinin leksi-
kasında bu söz spesifik leksem hesabında deyil. Tat dilinin
lüğət tərkibini formalaşdırarkən İran dillərinin bir çoxunda
sözün eyni və yaxın fonetik variant forması rast gələrsə, onu
ayrıca bir dilin, o cümlədən tat dilinin lüğət tərkibinin özünə
məxsus vahidi olmasını iddia etmək düzgün deyil. Bu söz İran
dillərindən hər hansı birinə aid ola bildiyi kimi, dillərin
diferensiasiyasında əvvəlki dövrdə istifadə edilmiş söz də ola
bilər.
Tousdum - «yay».
Bə tousdunı bağ lap pirvayı birəmi. -
Yayda ora lap qiyamət olar.
«Yay» mənası tat şivələrində
hamin homin
sözləri ilə də ifadə olunur. Başqa İran dillərində
«yay» mənası aşağıdakı şəkildə ifadə olunur: fars,
«təbestən»
(RPS, 252), kürd,
havin
(KPS, 298), tacik.
tobiston
(TSL, 285)
talış,
tovson (toson, tobiston
,
toboston)
(TRL, 216), gilyan.
«
təbəstən
» (QRS, 350), puştu.
«dobay»,
«oray»,
dəri.
«təbistan»
(RPDS, 320). Qeyd edilən dillərin əksəriyyəti üçün
«təbistan» səciyyvidir.
Turmux - «yumurta».
Tat dilinin Abşeron şivəsində
qeydə
alınmışdır.
Bu
söz
digər
tat
ləhcələrində
xayəkərq xoyəkərg
formasında işlənir. Nümunə:
Bə id Novruz
turm ux qırnnzi musaxtim - «Novruz bayramında yumurtam
qırmızı rəngə boyayardıq»
və s.
Bu söz digər İran dillərində fars, toxm (RPS, 806), tac.
tuxm,
tuxm i murğ
«quş yumurtası» (TPS, 854), dəri,
toxm
(RPDS, 763), talış,
moğnə (moqnə),
kaği moğnə
«toyuq
yumurtası»
(TPS, 145), gil.
morğanə, tuxm
(QRS, 465).
Əsasən, «tuxm» şəklində qeydə alınan bu sözün talış, gilyan
dillərində fərqli formaları vardır. Talış və gilyan dillərində
67
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
m o ğ n ə
və
m o r ğ a n ə
formalarında fonetik yaxınlıq hiss olunur.
Tat.
tu r m u x
sözünün
tııx m
sözündən olmasını düşünmək olar.
Lakin burada «p» samitinin olması bir qədər işi çətinləşdirir.
Bizcə, Abşeron şivəsində toyuq yumurtası «turmux» adlanır.
Bunun ilkin forması, yəqinki,
tu x m i n n ır ğ
olmuşdur (yəni, söz
birləşməsi
sözə çevrilmişdir).
Qeyd edək ki,
sözün,
informatorun tələffüz xüsusiyyətləri və toplayanın səhvi
nəticəsində təhrifi olunması da mümkündür.
Usqu
- «tonqal».
B ə h ə y a t
usqu
m iis a x a n d im ə s ə r i
m ü ş a n a n d im . - H ə y ə td ə
tonqal
y a n d ır ıb , ü s tü n d ə n tu lla n a r d ıq .
Abşeron şivəsi üçün xarakterik olan bu söz kürd dilində
a g ir
şəklində işlənir (KRS, 280). Həmin anlayış fars dilində
a tə ş
(PRS, 236), puştu.
o r,
dəridə
a tiş
(RPS, 306), tacik dilində
q u l-
x a n , a lo v , o ta ş
sözləri ilə verilir. Talış və gilyan dillərinin
lüğətlərində
to n q a l
sözü yoxdur. Belə olan surətdə
u s q u
tam
başqa mənşəli söz olduğu aydınlaşır. O, tat dilinə məxsus
spesifik sözlər sırasına aid edilə bilər.
H əm siya
- «qonşu». Balaxanı tatlarının dilində qeydə
alınmışdır. Məs.: Həmsiya qunağ amara
b ü r iin d
bə xuneymun.
- Qonşular bizə qonaq [hərfən:
b iz im e v ə \
gəlmişdilər.
Bu söz fars dilində «hamsaye» (PRS, 661), tacik.
«hamsaya» (TRS, 719), kürd,
c in a r,
gil. «həmsoyə» və
«həmsəvar» sözləri ilə verilir (QRS, 432); talış, «hamsuə»
(225, 311), puştu.
q ə v ə n d a y , h ə m s o y ə ,
dəri,
h ə m s a v o r
(RPDS,
655) şəklində qeydə alınmışdır. Müxtəlif İran dillərinin
materialları əsasında onu demək olar ki, ümumiran mənşəli
h ə m s o y ə
«qonşu» sözü, iki sözün birləşməsindən əmələ
gəlmişdir. Burada birinci komponent «həm», ikinci «so»
sözüdür. Azərbaycan dilində həmyerli mənasına uyğun gəlir.
H ə m c ə v a r
variantı
h ə m c iv a r
fonetik variantından inkişaf
etmişdir.
C iv a r
«yaxın yer, ətraf» ərəb dilindən alınmadır. Bu
söz Azərbaycan dilində «sərhəd», «yaxınlıq» mənalarında
68
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
işlənmişdir. Beləliklə, aydın olur ki,
«həmsiya»
sözü
ümumiran mənşəlidir. Onu tat şivəsinin özünə məxsus vahid
hesab etmək düzgün olmazdı.
V əcə
- «necə».
Malla Nusradin dənşi, di ki, cəmaət nə
bəstən vəcə bigrarund. - Molla Nəsrəddin baxıb gördii ki,
camaat bilmir necə keçsin.
Xaçmaz şivəsi üçün səciyyəvi olan
bu söz İran dillərində müəyyən fonetik dəyişikliklə işlənir:
Fars,
çənd
(PRS, 632), tacik.
çand
(TRS, 698), kürd,
çiça,
zefe, çiqaş
(KRS, 622), puştu.
tso,
dəri
çand
(RPDS, 639),
gily.
çənd, çand
(QRS, 426). Göründüyü kimi iran dillərindən
«neçə» mənasında olan sözün fonetik variantları, demək olar
ki, eynidir. Abşeron şivəsində işlənən söz isə bunlardan heç
birinə uyğun gəlmir. Onun mənşəyi qaranlıq qalır. Fikrimizcə,
həmin söz «bə çənd» söz birləşməsi əsasında formalaşmışdır.
Çak
- «yaxşı». Tat dilinin Kilvar şivəsində işlənir.
Çak,
bra bıı xııııə, bii kiinc ye söz histi, ta ba dıın hərşəfi pıırıı. -
«Yaxşı, get evə, evin küncündə bir kuzə var, ağzunadək qızılla
doludur».
«Yaxşı» mənasında gilyan dilində
xob, xoş, xiirəm
sözləri
işlənir ki, bunlar keyfiyyəti, ürəyəyatımlılığı, xarakterin
keyfiyyətini bildirmək semantikalarına
görə fərqlənirlər
(QRS, 456). Puştu dilində,
xıı,
dəri dilində isə
xııb
sözləri
«yaxşı» mənasını ifadə edir (RPDS, 725). Fars dilində həmin
mənada
xııb
sözü işlənir (PRS, 770). Kürd dilində
pak
,
ere
və
baş
(zərf məqamında) sözündən də istifadə olunur. Yalnız talış
dilində «çok» sözü işlənir ki, bu da gilvar şivəsindəki
çak
sözü
ilə səsləşir. Belə hesab edirik ki,
çak
sözü türk mənşəlidir.
Müq.et: azərb.
yaxşı.
Bu söz Azərbaycan dilinin özündə alınma
olub, özbək dilindən keçmişdir.
Fülfül//fulful - «istiot».
Hadi həst asti şirinə fulfill, hadi
həst asti tahlə fu lfu l. - Söz var şirin istiot kimi, söz var acı
istiot kim i.
Bu söz gily.
filfil
(QRS, 385), fars,
felfel
(PRS,
69
Dostları ilə paylaş: |