Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası m o ğ n ə və m o r ğ a n ə
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası dilində «arxadan» zərfi az poşte kimidir. Bu dildə «bel, arxa» poşt sözü ilə ifadə olunur. Qeyd olunan sözlərin eyni əsaslı olması «peşdə» lekseminin sırf tat mənşəli deyil, ümumiran mənşəli söz olmasını təsdiqləyir. Təbiidir ki, tat dilinin leksi- kasında bu söz spesifik leksem hesabında deyil. Tat dilinin lüğət tərkibini formalaşdırarkən İran dillərinin bir çoxunda sözün eyni və yaxın fonetik variant forması rast gələrsə, onu ayrıca bir dilin, o cümlədən tat dilinin lüğət tərkibinin özünə məxsus vahidi olmasını iddia etmək düzgün deyil. Bu söz İran dillərindən hər hansı birinə aid ola bildiyi kimi, dillərin diferensiasiyasında əvvəlki dövrdə istifadə edilmiş söz də ola bilər. Tousdum - «yay». Bə tousdunı bağ lap pirvayı birəmi. - Yayda ora lap qiyamət olar. «Yay» mənası tat şivələrində hamin homin sözləri ilə də ifadə olunur. Başqa İran dillərində «yay» mənası aşağıdakı şəkildə ifadə olunur: fars, «təbestən» (RPS, 252), kürd, havin (KPS, 298), tacik. tobiston (TSL, 285) talış, tovson (toson, tobiston , toboston) (TRL, 216), gilyan. « təbəstən » (QRS, 350), puştu. «dobay», «oray», dəri. «təbistan» (RPDS, 320). Qeyd edilən dillərin əksəriyyəti üçün «təbistan» səciyyvidir. Turmux - «yumurta». Tat dilinin Abşeron şivəsində qeydə alınmışdır. Bu söz digər tat ləhcələrində xayəkərq xoyəkərg formasında işlənir. Nümunə: Bə id Novruz turm ux qırnnzi musaxtim - «Novruz bayramında yumurtam qırmızı rəngə boyayardıq» və s. Bu söz digər İran dillərində fars, toxm (RPS, 806), tac. tuxm, tuxm i murğ «quş yumurtası» (TPS, 854), dəri, toxm (RPDS, 763), talış, moğnə (moqnə), kaği moğnə «toyuq yumurtası» (TPS, 145), gil. morğanə, tuxm (QRS, 465). Əsasən, «tuxm» şəklində qeydə alınan bu sözün talış, gilyan dillərində fərqli formaları vardır. Talış və gilyan dillərində 67 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası m o ğ n ə və m o r ğ a n ə formalarında fonetik yaxınlıq hiss olunur. Tat. tu r m u x sözünün tııx m sözündən olmasını düşünmək olar. Lakin burada «p» samitinin olması bir qədər işi çətinləşdirir. Bizcə, Abşeron şivəsində toyuq yumurtası «turmux» adlanır. Bunun ilkin forması, yəqinki, tu x m i n n ır ğ olmuşdur (yəni, söz birləşməsi sözə çevrilmişdir). Qeyd edək ki, sözün, informatorun tələffüz xüsusiyyətləri və toplayanın səhvi nəticəsində təhrifi olunması da mümkündür. Usqu - «tonqal». B ə h ə y a t usqu m iis a x a n d im ə s ə r i m ü ş a n a n d im . - H ə y ə td ə tonqal y a n d ır ıb , ü s tü n d ə n tu lla n a r d ıq . Abşeron şivəsi üçün xarakterik olan bu söz kürd dilində a g ir şəklində işlənir (KRS, 280). Həmin anlayış fars dilində a tə ş (PRS, 236), puştu. o r, dəridə a tiş (RPS, 306), tacik dilində q u l- x a n , a lo v , o ta ş sözləri ilə verilir. Talış və gilyan dillərinin lüğətlərində to n q a l sözü yoxdur. Belə olan surətdə u s q u tam başqa mənşəli söz olduğu aydınlaşır. O, tat dilinə məxsus spesifik sözlər sırasına aid edilə bilər. H əm siya - «qonşu». Balaxanı tatlarının dilində qeydə alınmışdır. Məs.: Həmsiya qunağ amara b ü r iin d bə xuneymun. - Qonşular bizə qonaq [hərfən: b iz im e v ə \ gəlmişdilər. Bu söz fars dilində «hamsaye» (PRS, 661), tacik. «hamsaya» (TRS, 719), kürd, c in a r, gil. «həmsoyə» və «həmsəvar» sözləri ilə verilir (QRS, 432); talış, «hamsuə» (225, 311), puştu. q ə v ə n d a y , h ə m s o y ə , dəri, h ə m s a v o r (RPDS, 655) şəklində qeydə alınmışdır. Müxtəlif İran dillərinin materialları əsasında onu demək olar ki, ümumiran mənşəli h ə m s o y ə «qonşu» sözü, iki sözün birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Burada birinci komponent «həm», ikinci «so» sözüdür. Azərbaycan dilində həmyerli mənasına uyğun gəlir. H ə m c ə v a r variantı h ə m c iv a r fonetik variantından inkişaf etmişdir. C iv a r «yaxın yer, ətraf» ərəb dilindən alınmadır. Bu söz Azərbaycan dilində «sərhəd», «yaxınlıq» mənalarında 68 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası işlənmişdir. Beləliklə, aydın olur ki, «həmsiya» sözü ümumiran mənşəlidir. Onu tat şivəsinin özünə məxsus vahid hesab etmək düzgün olmazdı. V əcə - «necə». Malla Nusradin dənşi, di ki, cəmaət nə bəstən vəcə bigrarund. - Molla Nəsrəddin baxıb gördii ki, camaat bilmir necə keçsin. Xaçmaz şivəsi üçün səciyyəvi olan bu söz İran dillərində müəyyən fonetik dəyişikliklə işlənir: Fars, çənd (PRS, 632), tacik. çand (TRS, 698), kürd, çiça, zefe, çiqaş (KRS, 622), puştu. tso, dəri çand (RPDS, 639), gily. çənd, çand (QRS, 426). Göründüyü kimi iran dillərindən «neçə» mənasında olan sözün fonetik variantları, demək olar ki, eynidir. Abşeron şivəsində işlənən söz isə bunlardan heç birinə uyğun gəlmir. Onun mənşəyi qaranlıq qalır. Fikrimizcə, həmin söz «bə çənd» söz birləşməsi əsasında formalaşmışdır. Çak - «yaxşı». Tat dilinin Kilvar şivəsində işlənir. Çak, bra bıı xııııə, bii kiinc ye söz histi, ta ba dıın hərşəfi pıırıı. - «Yaxşı, get evə, evin küncündə bir kuzə var, ağzunadək qızılla doludur». «Yaxşı» mənasında gilyan dilində xob, xoş, xiirəm sözləri işlənir ki, bunlar keyfiyyəti, ürəyəyatımlılığı, xarakterin keyfiyyətini bildirmək semantikalarına görə fərqlənirlər (QRS, 456). Puştu dilində, xıı, dəri dilində isə xııb sözləri «yaxşı» mənasını ifadə edir (RPDS, 725). Fars dilində həmin mənada xııb sözü işlənir (PRS, 770). Kürd dilində pak , ere və baş (zərf məqamında) sözündən də istifadə olunur. Yalnız talış dilində «çok» sözü işlənir ki, bu da gilvar şivəsindəki çak sözü ilə səsləşir. Belə hesab edirik ki, çak sözü türk mənşəlidir. Müq.et: azərb. yaxşı. Bu söz Azərbaycan dilinin özündə alınma olub, özbək dilindən keçmişdir. Fülfül//fulful - «istiot». Hadi həst asti şirinə fulfill, hadi həst asti tahlə fu lfu l. - Söz var şirin istiot kimi, söz var acı istiot kim i. Bu söz gily. filfil (QRS, 385), fars, felfel (PRS, 69 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|