Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
432),  tac. 
f i l f i l
 
«qara  istiot»  (TRS,  480)  sözlərində  öz 
analoqunu tapır.
Müraciət  etdiyimiz  iran  dillərində  sözün 
f i l f i l
 
variantı 
daha  çox  yayılmışdır.  Sözün 
ii
  və  /  sait  səsləri  ilə  tələffüzü 
yalnız Abşeron  şivəsində müşahidə edilir.
Cüra 
-   «ayrı,  başqa».  Abşeron  şivəsində  işlənilir.  Quba, 
Xızı,  Kilvar  ləhcəsində 
c ir a ,
 
Lahıc  ləhcəsində  bağır,  üzgə 
formasında  qeydə  alınmışdır.  Fars  dilində  «ayrı,  başqa» 
mənası  «digər»  (PRS,  147),  tacik.  «diqar,  ğayr»  (TRS,  154), 
gilyan.  «digər,  ğeyr,  cəyər»  (QRS,  323),  puştu  dilində  «bəl» 
dəri,  «diqər»  (RPDS,  204),  kürd,  «başqe,  dunə,  tain»  (KRS, 
177), talış,  «со»  sözləri  ilə verilir.
Abşeron  şivəsində  işlənən  «cüra»  sözü  fıkrimizcə,  «cür» 
sözündəndir.  Müasir  Azərbaycan  dilində  işlənən  bu  söz  1. 
Növ,  çeşid,  qisim.  2.  üsul,  qayda,  tərz  bildirir  (ADİL,  4,  492). 
Onun  danışıq  dilində  «cürə»  şəklində  istifadə  edilməsi  də 
müşahidə  edilir.  Çox  güman  ki,  məhz  bu  variant  tat  dilinin 
Abşeron  şivəsinə keçmişdir.
H adi 
-   «söz».  Baba  kuti  ki,  yeta  xubə 
h a d i
 
ibguyun,  bö 
tü.  «Baba dedi  ki,  bir dənə yaxşı  söz  deyəcəyəm  sənə».  Bu  söz 
Abşeron  şivəsi  üçün  səciyyəvi  sözlərdəndir. 
H a d i
 
sözünə  bu 
mənada  başqa  İran  dillərində  rast  gəlmədik.  Belə  hesab  edirik 
ki,  o,  Abşeron  şivəsinin  spesifik  leksik  qatına  daxil  edilmə­
lidir.
K utirən 
-   «demək».  Molla Nesrəddin 
k a ti
 
ki,  sahar miye 
qazqunə  imbəri.  «Molla Nəsrəddin  dedi  ki,  səhər  gəlib  qazanı 
apararsan».  Bu  söz  Abşeron  şivəsində  qeydə  alınmışdır.  Bizcə, 
o,  İran  dillərinə  mənsub  olan  sözlərdən  olub,  tac. 
q u ftə n
 
(TRS, 
695),  gily. 
q u ftə n ,
 
dəri, 
q o fta n
 
(RPDS,  637),  kürd, 
q o tin  
x ə b ə r d a rı
 
(KRS,  143), tal. 
v o te
 
sözləri ilə müqayisə edilə bilər.
Q artxundum  
-   «borclu  olduqlarım». 
Yə  r u z   M a ll a  
N a s r a d in   f k i r   n a h a   k i:  M i   ki, 
b a   x u n ə   n iş tə n , 
h e iz im
70

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
q a rtx u n d u m  
m i  m iy a y in d   ki,  « p u l  m ə n ə   b id i!»   -   « B ir   g iin  
M o ll a   N ə s r ə d d in  f i k i r l ə ş d i   k i:  « M ə n   ki,  e v d ə   o tu r m u ş a m ,  b o rc  
y iy ə l ə r i  g ə lib   m ə n ə   d e y ə r lə r   ki, p u lu m u   v e r !»
 
və  s.
Q artxundum  
-   «borclu»,  «borcu  olan»  sözü  Xızı 
şivəsində  işlənir.  Ayrı-ayrı  İran  dillərindən  götürülmüş 
nümunələr  əsasında  demək  olar  ki,  həmin  dillərdə  «borclu» 
mənasını  verən  söz  iki  tərkib  hissəsindən  təşəkkül  tapmış 
mürəkkəb  söz  şəklindədir.  Onu  tac. 
k a r z d o r
 
(TRS,  145),  dəri. 
g a r z d a r ,
 
kürd, 
q e r n z d a r
 
(KRS,  171),  tal. 
g a r z o x o
 
sözləri  ilə 
müqayisə etmək olar.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  «borc  verən»  və  «borc  alan» 
mənalarının  eyni  sözlə  ifadəsinə  Azərbaycan  dilində  rast 
gəlirik.  Məsələn,  müq.  et: 
b o r c lu   b o r c lu n u n   s a ğ lığ ım   is tə r  
(Atalar sözü).
G.Vəliyeva 
tatdilli 
əhalinin 
Azərbaycanda 
məskunlaşması  ilə  bağlı  qeyd  edir:  «Tat  dilində  danışan  əhali 
hələ  çox  qədimdən  (eramızın  II-VII  əsrlərindən)  Azərbaycanın 
geniş  bir  ərazisində  -   Abşeron  yarımadasının  Balaxanı, 
Suraxanı,  Qala,  Maştağa,  Türkan,  Mərdəkan  qismən  Buzovna 
kəndlərində  Dəvəçi,  Quba,  Xaçmaz,  Şamaxı,  İsmayıllı 
rayonlarında məskunlaşmışlar»  (145,  47).
Müəllif  qeyd  edir  ki,  Abşeronun  əksər  kəndlərində  hal- 
hazırda  əslində  qeyri-tatlar  yaşayan,  lakin  öz  ilk  toponimik 
adını  qoruyub  saxlayan tat məhəllələri  mövcuddur.
Künd  beran 
-   «yaxınlaşmaq»  (Kil.). 
K iin d
 
«yaxın»  və 
b ir a n
 
«olmaq»  tərkib  hissələrindən  ibarətdir. 
Ə z  u n a   bə  d ə 
b a lc a   k u k   r ə x tə   d iiz d  
k ü n d  
b ir ə n   k in ə ,  x a n c a l  iş tə n ə   k ə n d  
« B u n d a n   s o n r a   b a la c a   o ğ u l  g e d ir ,  o ğ r u   y a x ın l a ş a n   k im i 
x ə n c ə r in i  ç ıx a r ır » .
K ııııd   b ir ə n
 
ifadəsinin  tərkib  hissələrinə  başqa  İran 
dilləndə  rast  gəlmiriksə  də,  həmin  dillərə  bu  ifadənin  ümumi 
mənası  yad  deyil  («yaxın  olmaq»).  Həmin  dillərdə  birinci
71

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
tərəfdə  «yaxın»  mənasımda  olan  söz,  ikinci  tərəfdə  isə 
«etmək»,  «olmaq»  mənasına  gələn  söz  işlənir  (müq.  et:  fars. 
n a z d ik   k a r  d ə n
 
(PRS,  509),  tac. 
n a z d ik
 
şudən  (TRS,  567),  gily. 
n a z d ik   b o s tə n
 
(QRS,  400),  puşt.  nəmdə  kardən,  dəri, 
n ə z d ik  
ş u d ə n
 
(RPDS,  543),  kürd, 
n ə z ik   biin
 
(KRS,  59), tal. 
n e z   be.
Belə  olan  halda, 
k u n d   b ir ə n
 
ifadəsinin  hansı  semantika 
əsasında burada iştirak etməsi  qaranlıq qalır.
Guman  etmək  olar  ki, 
k iin d
 
ünsürü  «yaxın»  mənasına 
uyğun  gələn  bir  sözdür.  Qonaqkənd  şivəsində  məhz  bu  sözə 
rast gəlirik: 
k u n d
 
«dost,  aşna».
Deyə  bilərik  ki, 
k u n d
 
sözü  azərb.  «
y a x ın
 
sözü  ilə 
bağlıdır»  Azərbaycan  dilində  bu  söz  müxtəlif  fonetik 
variantlarda  işlənir:  az.  əd. 
y a x ın ,
 
dial, 
y a x ım   у  a v ıq
 
və  s. 
Türkcə 
y a k ııı
 
variantı  məsələyə  bir  qədər  də  aydınlıq  gətirir. 
Qaldı 
k u n d
 
sözündə  son  səsin  (d)  olmasına,  söz  sonunda 
d /t 
səsartımı  Azərbaycan  dilinin  özündə  də  baş  verir: 
h a s a n d
  (< 
asan).
Kund 
-   (Qon.  k.)  «dost,  aşna». 
B ə   a x u r   u ş u n   k u n d  
b irıın d .  « A x ır d a   o n la r   d o s tla ş d ıla r   d o s t  o ld u la r » .
Çal 
-   «quyu»  (Kil.). 
C e h il  b u r  i  s ə r   d ö v e,  k u r  ə  s a x t  te m iz  
q ü z ü lü n e ,  ç iza n ə ,  у  o  x ııb a   a s iş   v ə g ııft,  d u r m a   bə 
çal.  -  
« G ə n c, 
d iv in   b a ş ın ı  k ə s d i,  q ı z ıl  ə ş y a la r ı,  b ir   y a x ş ı   a t  d a   g ö tiiriib , 
q u y u y a   diişd ii» .
Bu  söz İran dillərində müxtəlif fonetik variantlarda təmsil 
olunmuşdur.  Bunlardan  aşağıdakıları  qeyd  edə  bilərik:  fars. 
ç a h
 
(PRS,  226);  tac. 
ç a h
 
(TRS,  251);  gily. 
ça ;
 
dəri, 
ç ə h  
(RPDS,  296),  puştu. 
tsa ,
 
tal. 
ç o l
 
(TRS,  285).  Bunlardan 
yayılma  arealına  görə  tat  dilinə  olduqca  yaxın  olan  talış 
variantı  diqqəti  cəlb  edir.
Bundan  başqa,  Azərbaycan  dilində  olan  bəzi  faktlar  da 
diqqətəlayiqdir: 
ça la ,  ç a la -ç u x u r .
 
Bu  söz 
{ç a la )
 
həm  fonetik, 
həm  də  semantik  cəhətdən  tat. 
ç a l
 
sözünə  olduqca  yaxındır  və
72

---