86
Mühazirə 28.
Nəqliyyatın istismar materialları, ehtiyat hissələr və aqreqatlarla təchiz edilməsi.
Maye yanacaqlar neft ayırma zavodlarından yanacaq doldurma stansiyalarına bir qayda
olaraq xüsusi formaya, konstruksiyaya və müəyyən həcmə malik quruluşu olan (buna avtosistern
deyilir) avtomobillərdə daşınır.
Sistern öz funksiyası (təyinatı) ilə əlaqədar olaraq bir sıra elementlərlə təchiz edilir. Onun
boğazlığının qapağında yanacaq qəbul edən boru, daxilindəki təzyiqi avtomatik tənzim edən
(nizamlayan) nəfəs klapanı, yanacağın səviyyəsini yoxlamağa imkan verən nəzarət şupu
yerləşdirilir. Sisterndən yanacağı boşaltmaq üçün onun dib hissəsində axıdıcı boru nəzərdə
tutulur. Avtomobil-sisternin vəziyyətinə nəzərən aşağı səviyyəli çənlərdən yanacağın sisternə
vurulması üçün avtomobilin şassisində mərkəzdənqaçma tipli nasos yerləşdirilir. Avtomobildə
tormozlama əməliyyatı apararkən hidravlik zərbələrin təsirini azaltmaq məqsədilə sisternin
daxilində yarıqları olan arakəsmələr qoyulur.
Yanacaq sisterndən boşaldılarkən boruda əmələ gələn statik elektriklənmə nəticəsində
qığılcımın baş verməməsi üçün xüsusi quruluş - zəncir avtomobilin gövdəsinə bağlanır və
sərbəst sallanmaqla yerlə əlaqələndirilir. Yanacağın təhlükəsizliyinin təmin edilməsi məqsədilə
avtomobilin səs batıranının borusu qabağa tərəf istiqamətləndirilir.
Yanacaq daşınan avtomobil-sisternlərin tutumu 4-10 min litrə qədər olur. Məhsuldarlığı
artırmaq üçün qoşqu və yarımqoşqulardan (sisternli) istifadə edib bilər.
Neft ayırma bazasından buraxılan yanacaq üçün keyfiyyət pasportu verilir. Yanacağın
miqdarı avtomobil tərəzisində çəkilməklə yaxud stisternin həcminə və yanacağın xüsusi çəkisinə
görə təyin edilir. Hər bir avtosisternin həcmi müvafiq dövlət orqanları tərəfindən təsdiq edilən
pasportda göstərilir. Avtomobil doldurucu stansiyalarda yanacağı qəbul edərkən sənədlərin
düzgünlüyü, sisterndəki yanacağın miqdarı (səviyyəyə görə) və keyfiyyəti (xüsusi çəkiyə və su
qarışığının olmamasına görə) yoxlanılır. Uyğunsuzluq aşkar olunan hallarda yanacağı qəbul edən
və təhvil verən şəxslərin imzaları ilə akt tərtib edilir.
Yanacağın saxlanması və avtomobillərə paylanması üçün lazım olan avadanlıqlar (yanacaq
boruları, çənlər, kolonkalar) və xidmət binası (operatorların iş yeri) birlikdə yanacaq doldurma
məntəqəsini və ya avtomobil doldurma stansiyasını (ADS) təşkil edir. ADS-ları müxtəlif
əlamətlərə görə təsnif edirlər.
Avtodoldurma stansiyasında saxlanılan ümumi yanacağın miqdarı bir avtomobilin orta
doldurma həcmindən və ehtiyatda saxlanılma günlərindən asılı olaraq müəyyən edilir.
Maye yanacaqlar avtodoldurma stansiyasında xüsusi təyinatlı sisternlərdə və ya çənlərdə
saxlanılır. Çənlər yerin üst səthində, yarım zirzəmilərdə və zirzəmilərdə yerləşdirilir. Çənlərin
yerin altında yerləşdirilməsi az sahə tələb etməsinə, ucuz olmasına, yanacağın axıdılması üçün
əlavə nasos qurğusu tələb etməməsinə, yanğın təhlükəsizliyinə və buxarlan-a itkilərinin az
olmasına görə üstün sayıldığı üçün daha geniş tətbiq edilir. Yanacağın saxlanılma tələblərindən
biri də onların yanğına qarşı təhlükəsizliyinin təmin edilməsidir. Bu məqsədlə yanacaq
saxlanılan çənlər oddan qoruyucularla təchiz edilir (şəkil 6.5.). Bu qoruyucular alovun çənin
daxilinə keçməsinə imkan vermir.
ADS-da yanacağın avtomobillərə verilməsi yanacaq paylayıcı kolonkalar vasitəsilə icra
edilir. Yanacaq paylayıcı qurğular əsasən çəndən yanacağı vuran nasosdan, buraxılan yanacağın
miqdarını ölçən sayğacdan və tapançası olan paylama şlanqından ibarətdir.
Yanacaq paylayıcı kolonkalar müxtəlif konstruksiyada istehsal edilirlər. Onlar qurulma
xüsusiyyətinə görə (üsuluna) görə stasionar və səyyar, nasosun intiqalma görə əl vasitəsilə
hərəkətə gətirilən, elektromexaniki və kombinə edilmiş, idarə edilmə üsuluna görə distansion və
avtomatik tapşırıq qurğuları olan (kartlarla) və s. tipdə olurlar. Dövlət standartrına əsasən
kolonkalarm məhsuldarlığı (25 -250) l/dəq. arasmda dəyişir. Hər dəfə kolonkadan yanacaq
buraxdıqda nisbi xəta vurulan yanacağın ± 0,5%-dən çox olmamalıdır. Hazırda ADS-da işlədilən
kolonkalar havanın temperaturu - 40°C-dən +45°C arasında dəyişdikdə öz funksiyalarını
87
tamamilə yerinə yetirirlər. Avtomobillərə müxtəlif oktan odədinə malik yanacaq paylamaq üçün
iki nasosu olan doldurma kolonkaları işlədilir. Nasoslardan biri normal oktan ədədinə malik,
digəri isə yüksək oktanlı benzin vurur. Bundan başqa eyni zamanda iki istehlakçıya benzin
buraxan ikiləşmiş stasionar yanacaq paylayıcı kolonkalar da mövcuddur.
Yanacağın saxlanması və paylanması sahələrində siqaret çəkmək və açıq alovdan istifadə
etmək qadağandır, yanğına qarşı mübarizə tədbirləri nəzərdə tutulur. Burada avtomobilin
yanacaq bakı doldurularkən mühərrik dayandırılır. ADS yanğın söndürən ləvazimatlarla təchiz
olunmalıdır.
Şəkil 6.5. Yanacağm oddan qoruyucuları olan rezervuarda saxlanılma sxemi.
1 - əks klapan; 2 - rezervuar (çən); 3 - yerlə əlaqələndirici; 5 - hava borusu; 4, 8 və 10 - son
və bucaq (künc) oddan qoruyucuları; 6 - süzgəc; 7 - axma borusu; 9 - ölçüsü boru; 11 - sorucu
boru; 12 - yanacaq paylayıcı kolonka 13 - şlanq; 14 - bərkidici tutucular; 15 -beton yastıqlar
Stansiyanın ərazisi kifayət dərəcədə işıqlandırılır və ildırım ötürücü qurğularla təmin edilir.
Yanacaq paylayıcı kolonkarın xarici elektroenerji xəttindən vaxtında açılması üçün xüsusi
quruluş nəzərdə tutulur, onun bütün metal hissələri yerlə əlaqələndirilir.
Son zamanlar bir çox müsbət xüsusiyyətlərinə görə (ətraf mühitin öz zəhərlənməsi,
yanacağa qənaət edilməsi, mühərrik yağının işləmə müddətinin artırılması, detalların ömür
uzunluğunun yüksəlməsi və s.) benzin və dizel yanacaqları əvəzinə qazbalonlu hərəkət
tərkiblərində mayeləşmiş və sıxılmış qazlardan avtomobil yanacağı kimi istifadə edilir. Bu
qazların itkisiz saxlanılmasını təmin etmək üçün onları müəyyən şəraitdə maye halına çevirirlər.
Mayeləşmiş qazların əsas xüsusiyyəti odur ki, onlar kiçik təzyiqlərdə (0,8 -1,6 MPa) və adi
temperaturlarda (18-20°C) asanlıqla qaz halından maye halına keçirlər. Buna görə bu qazları kip
çənlərdə və ya balonlarda asanlıqla nəql etmək və saxlamaq mümkündür, avtomobil balonları da
maye qazla doldurulur. Mayeləşmiş qazın tərkibini propan-butan (hərəsindən 50%) qarışığı təşkil
edir. Bu tərkibin müxtəlif tərəflərə dəyişməsi balonlarda təzyiqin dəyişməsinə səbəb olur.
Sıxılmış qazın əsas komponenti metandır. Avtomobildə ehtiyat qazın saxlanılması üçün
lazım olan balonların qabarit ölçülərinin kiçik alınması məqsədilə metan qazı 20MPa (200kq/
2
sm
) təzyiq altında saxlanılır. Buna görə balonlar yüksək keyfiyyətli poladdan hazırlanır və
böyük kütləyə malik olur. Məsələn, 50l həcmi olan (normal şəraitdə 10
3
m
) balonun çəkisi 70
kq-a yaxındır.
Sıxılmış qazın göstərilən təsirini azaltmaq və saxlanılmasını asanlaşdırmaq üçün onu
mənfi temperaturlarda maye halına çevirirlər. Maye metanı isə yaxşı izolə edilmiş qablarda
atmosfer təzyiqində saxlamaq mümkündür.
Avtomobil balonlarını qaz yanacağı ilə doldurulması qaz doldurucu stansiyalarda yerinə
yetirilir. Bunun üçün qaz rezervuarı avtomobil balonundan yuxan səviyyədə yerləşdirilir ki,
maye şəklində olan qaz öz axını ilə balona daxil olsun. Doldurulma prosesini sürətləndirmək