Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
59 
hidronimindəki  ― mua‖   ko mponenti  ilə  bəlkə  də  eynidir.  Türkcə  biya-―çay‖ 
sözündəndir  (Dağlıq  Altayda  ―biya‖  sözündən  çay  adları  üçün  bax:  148)  Ob 
çayının bir qolu Biya, Tatarıstanda Biya və Muya (82,14,63),  BaşqırdıstandaKama 
çayının sol qolu  Bıya, Orta Uralda  Vıya, Tü mən əyalətində  Vıya və b. çay adları 
ilə  eynidir. Xa kasiya əra zisində çay adlarında geniş yer tutan termindir (145,12,84-
85). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S i m a  k  i (dağ adı). Türkcə çim (asurca ―ç‖ səsi olmadığ ına görə ―sim‖  
kimi  verilmişdir.)  ―torpağın  kökləri  bir-birinə  sarılmış,  sıx  ot  b itkiləri  bitmiş  üst 
qatı, təbəqəsi‖ və ık (ehtimal ki, qədim forması ―ak‖) – ―dağın soyuqdan qorunan 
yamacı‖  (oradakı  ev  heyvanların ın  sürücü  soyuq  küləkdən    və  tufandan  gizlən ir 
(145,636) sözlərindəndir.  Qazaxstanda Çimbu lak,  Çim Ku rqan və b. dağ adları  ilə 
müqayisə olunur.  
 
 
 
 
 
 
 
S i m i r r i a (Mannada toponim). Asurca yazılış formasında bu toponim 
simir  və-ri  (-li)  şəkilç isindən  ibarətdir.  Eht ima l  ki,  bu  ad  aslində  Siv irrid ir,  la kin 
asur  dilində  ―v‖  səsi  olmadığına   görə  onu  ― m‖   s əsi  ilə   verirdilər.  Türkcə   şiver, 
şiber  (buratga  şeber,  monqolca  şiver)-―qalın,  sıx  meşə‖,  ―bataqlıq  cəngəllik‖, 
―subasar  kolluq‖  (145,628)  sözündəndir.  Er.  əv.  820-ci  ilə  aid  ―Assur  mənbəində 
Midiyanın  Sibaru  (―u‖  adlıq  hal  ş əkilçisidir)  qalasının  adı  çəkilir.  Ehtimal  ki, 
mənaca Simirria toponimi  ilə eynidir və Saburxast (IX əsr) toponimində qalmışdı.
 
A x ş u r a (yaşayış məntəqə adı). Türkcə ax – ―ağ‖ və şura – türkcə ―göl‖, 
udmurtca şur – ―çay‖, türkcə soru ―bataqlıq yer‖, ―duzlu gölməçə‖ sözlərindəndir.
 
E. əv.  615-613-cü illərdə Manna Midiyaya birləşdirild ikdən sonra Manna 
toponimlə ri  Mid iya  toponimlərinin  bir  h iss əsi  kimi  qeyd  olunur.  Oxucu  nəzərə  
almalıd ır  ki,  Cənubi  Azərbaycan  ərazisindəki  toponimlərin  dəqiq  lokalizələri 
yoxdur. Ona görə onların Manna və Midiya toponimlərinə ayrılması şərtid ir. 
 
M a n  n a     h a k  i  m l  ə  r i n i  n   a d l  a r ı.    Nə zərdə  tutulma lıdır  ki, 
yuxarıda çəkilən toponimlər və şəxs adları Manna ərazisindədir.  Lakin o vaxt hələ 
Manna adı çəkilmədiyinə görə, tədqiqatçılar onları lu lubelərə və kutilərə aid ed irlər 
(102, 144). Aşağıdakı şəxs adları da Manna ərazisindədir və ona görə biz bu adları 
şərti olaraq mannalara aid ed irik.   
 
 
 
 
 
  A  m e k  a (er. əv.  881-880-c i  il). İranşünaslar bu adı farsca sayırla r (88, 
123-124). Əslində bu ad türkcə a maq, omaq-―qıvraq‖, ― xoş təbiətli‖, ―cə ld‖, ―ya xşı 
əhval  –  ruh iyyəli‖  (166,I,453)  sözündədir.  M idiyada  A maxar  (er.  əv.  821-ci  il), 
Qara  dənizin  şima l  çöllərində  skiflə rdə  A mak  (e r.  əv.  VII  əsr)  və  sarmatla rda 
Amaqaşəxs  adları  ilə  müqayisə  olurdu.  Türk  d illərində  m-b  əvəzlən məsinə  görə 
Abaqa  xan  (Elxanilər  süla ləsində  xan  adı,  XIII  əsr),  XIV  əsrdə  Sibirdə  Tu men 
xanlığının  xanı  İbak, XVII əsrdə Altayda teleutlarda Abak (157,90) şəxs adları  ilə 
müqayisə olunur.  
 
 
 
 
 
 
 
M u s a s i n   (er. əv. 881-880-ci  il).Şu mercə  mu-―mən im‖, sa, za-―ürə k‖  
və Sin (Ay allahın ın adı) sözlə rindən ibarət teofor addır. Bu ş ə xs adı tə xminən  ―Sin 
(allahı)  mən im  ürəyimd ir‖  mənasını  verir.  ―Sin‖  ko mponenti  Şu mer-Akkad 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
60 
çarlarından Şusin (er. əv.  2037-2029),  İbisin  (er. əv.  2028-2004,), Rams in (er. əv. 
1822-1763) və b. çarların adla rında vard ır. Bu ko mponent Ela mda Varadsin (e r. əv. 
1834-1823) və Rimsin (er. əv. 1822-1763) çar ad larında da iştira k edir. 
 
Ümu mi  fikir belədir  ki, Şu merin  Suen adlı Ay allah ı vard ı.  Bu  Allah adı 
türk  şu merlərdən  semit  mənşəli  akkad lara  da  keçmişdir.  Er.  əv.  III  min illikdə 
Akkad  çarlarının  bəzilərinin  adlarında  ―Suen‖  sözü  vardı  (Bur-Suen,  İbbi-Suen, 
Harım-Suen və b.). Şu merlərdə A mar Suen çar ad ı ―Suen (allahın ın) beçəsi, balası‖ 
mənasında idi. İ. M.  Dyakonova  görə, (ba x. И. М. Дьяконов. Лю ди  города Ура, 
М.  1990,  с.  257)  sonralar  Suen  allahın ın  adı  akkadlarda  «Sin‖  formasını  kəsb 
etmişdir. Mannada Musasin, Erisin və Şarein  çar adlarında ―sin‖ ko mponentlərin in 
mənşəyi  belədir.  Gü man  ki,  mannalarda  da  bu  allaha  sitayiş  vardı  v ə  ona  görə 
valideyn uşağa ad qoyduqda ―Sin‖ sözündən istifadə edirdi.    
 
 
Manna  və  Midiyada  şəxs  adlarının  şu mer  d ilindən  olması  diqqətəlayiq  
məsələdir.  Bunun  s əbəbini  aydınlaşdırmaq   çətindir:  ya  qədim  mannalar  və 
madaylar  (yaxud  on ların  müəyyən  hissəsi)  mənşəcə  sonrakı  şu merlərdir,  ya  da 
Altay-Türk  mənşəli şume rcə hesab etdiyimiz sözlər  mannaların  və  madayla rın  da 
dillərində vardı.   
 
 
 
 
 
 
 
A r a ş t u a (er. əv. 881- 880-ci il). Q.A.Melikişvili bu adı Qafqaz mənşəli 
saymış,  lakin  mənasını  açmamışdır  (132).  E.A.Qrantovski  bu  adın  əslində 
Arşitavah  formasında  olduğunu söyləmiş,  sonralar  da  Rşatavah şəklinə  salmış  və 
onun  İran  dillərində  ―Ayı,  yaxud  ayğır  gücünə  malik  o lan‖  mənasını  verdiy ini 
yazmışdır (88, 122).  
 
 
 
 
 
 
 
Əslində isə ad şumer dilində eriş ―bağışladı‖ ―bəxşiş verdi‖ və Utu (Günəş 
Allahı)  sözlərindən  ibarət  teofor  addır  və  ―Utu  allahının   (ata-anaya)  bəxşişi‖ 
mənasındadır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
K i r t i a  r a  (e r.əv. 881 – 880-c i il). Q.A. Me likişvil, İ. M.Dyakonov və İ.  
H.  Əliyev bu adı ― yerli adlar‖ sırasına salmışlar.  E. A. Qrantovski is ə onu qədim 
hind  dilindəki  k ritua  –  ―yararlı‖,  Avesta  dilində  k ərata  -    ―qayırma‖ ,  ―düzəlt mə‖ 
sözləri  ilə  izah  etmiş  və  adın  ―fəliyyət  göstərən‖,  ―işgüzar‖  mənasını  verdiy ini 
yazmışdır.  Lulubelərdə  Kiur  allahın ın  adından  və  şumercə  di  –  ―  tikən‖,  ara  –
―qul‖sözlərindən. Ad ―Kiur (allahın ın) tikən qulu‖ mənasındadır.  
 
 
A  t  a  (er.əv.  881-  880-c i  il).  V.İ.Abayev skiflərdə  er.  əv.  IV  əsrdə  Atey 
şəxs adını izah edərkən  bu adı da paralel gətirmiş və hər ikisin i osetin dilində ədə - 
―ata‖,  ―baba‖ sözü  hesab etmişdir  (39).Lakin  osetin  dilind əki  ―ədə‖  sözünün  özü 
türkmənşəlidir. Türkcə ata –  ―ulu əcdad‖, ―u lu‖, ―müqəddəs sələf‖ (166, I,  200 - 
201) sözündəndir. Hələ şumerlərdə Aldani – ― onun atası‖ (yazılmış sami  mənşəli 
akkad d ilindədir), erkən orta əsrlə rdə uyğurlarda Atay –Sili xaqan (168,140). 776 –
ci  ildə  Orta  Asiyada  ərəblərə   qarşı  başlanmış  Xürrə mi  üsyanının  ―Müğənna‖ 
ləqəbli  başçısı  Ata,  VIII  əsrdə  Bu xara   hakimi  Qisrif  ibn  Ata  və  s.şəxs  adları  ilə  
müqayisə  olunur.Qəd im  türklərdə  əcdada  sitayişlə  əlaqədar  verilmiş  addır. 
Azərbaycanda və Orta Asiyada bəzi övliyala rın ad larının sonundakı ―ata‖ sözü də 

---