Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
61 
bununla əlaqədardır.  
 
 
 
 
 
 
 
S a b i n i (er. əv. 881- 880-c i il). ― Ye rli ad lar‖ sırasına aid etdildiyinə görə  
indiyədək  mənası  aydın laşdırılma mışdır.  Ehtimal  ki,  a kkadca  sabu  –  ―doyunca‖, 
―bəs  qədəri‖  və  şumercə  ni  –  ―verir‖,  ―  mü kafatlandırır‖,  yaxud  ni  –  ―mənim‖ 
sözlərindən  ibarətdir.Ad  ―(Allah)  mü kafatlandırır,  yaxud  ―qədəri  (allahın)‖ 
mənasındadır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
K a k  i a (er. əv. 859 –cu il).  Er.əv.520 –ci ilə a id bir  mənbədə Midiyada 
Kaki ad lı şəxs qeyd olunur. E.A. Qrantovski bu adları İran mənşəli saymış və əfqan 
dilindəki k ak a. Qaqa sözü ilə bağla mışdır (88), bilmə mişdir  ki, ü mu miyyətlə, İran 
dillərinin  heç  birində  ―qaqa‖  sözü  yoxdur  və  əfqan  dilində  də  bu  söz  türk 
mənşəlid ir.Şu mercə  kia k (a) – ―sevimli‖  sözündən ola bilər. Türkcə qaqa – ―böyük 
qardaş‖ deməkdir və bu söz hunlarda Aq –  Kaqa (58,11), oğuzlarda  Əmir  Kakaş 
(76) adlarında əksini tapmışdır. 
 
 
 
 
 
 
K u n d a ş p (er.əv.854-cü  il).  İ. M . Dyakanov bu adda farsca əsb – ―at‖ 
sözünün  əks  olunduğunu  söyləmişdir  (102).  Bu  fikri  E.  A.  Qrantovski  də  
bəyənmişdir  (88,  133). Qədim türkcə qun – ― knyaz‖, ya xud gün – ―günəş ziyası‖ 
(166, III, 101), daş – ―  hə mrəy‖, ―yoldaş‖ (qardaş, yoldaş, sirdaş sözlərində o lduğu 
kimi)  və   -  bi,  pi  –  ―başçı‖,  ― knyaz‖,  ―  şahzadə‖  (  166,  II,  88-89) 
sözlərindəndir.‖Oğuznamə‖  də  Gün  xan,  skiflərdə  Qnur  (yazılışı  yunancadır,  qun 
və  tükcə  uri  –  ―övlad‖,  ―varis‖,  ―oğul‖  (100)  sözlərindən),  ― Kitabi  Dədə 
Qorqud‖da  Qonur  (əslində  Qunur  kimi  o xun malıd ır)  Qoca,  oğuzlarda  XII  əsrdə 
Gün –Toqdı  (31,  89), qazaxlarda Kunsulu, başqırdlarda  Kunpılu  (gün kimi gözəl) 
qadın adları ilə müqayisə oluna bilər. 
    K  u  ş  t  a  ş  p  i    (er.  əv.742-c i  il).  Türkcə  k uş  (quş),  daş  və  “pi” 
sözlərindəndir. Türklərdə şəxs adlarında ― kuş‖ sözü adətən qartal, alıcı quş, şahin 
məna larındadır:  Kuş  –Təqin  (  Xarə zm  hakimi,  XIII  əsr)  və  b.Ehtima l  ki,  Anqa 
quşu (bu quşun adı klassik ədəbiyyatımızda tez –tez çəkilir) nəzərdə tutulur.  
 
B u r i y a  ş (er. əv. 843-cü il). Mənbədə Yanzi –Buriaş kimi qeyd olunur. 
Yu xarıda b iz kaslarda ―hakim‖ mənasında  yanzi sözünün türkcə olduğunu açmışıq. 
Mənbədə  göstərilir  ki,  Yanzi  –Buriaş  Şurd ir  qalasının   hakimidir.  Bu   çarın  adı 
türkcə böru – ―canavar‖, ―qurd ‖ və eş – ―kimi‖ sözlərindəndir. Bu  adın Buri və aş 
ko mponentlərindən  ibarət  olması  onunla  təsdiqlənir  ki,  türk  – monqolla rda  Bu ri 
şəxs adı vardı. Məsələn, Çingiz  xan ın nəvələrindən biri Buri adlan ırdı. Albaniyada 
V  əsrdə  Pyorik  (yazılışı  ermən icədir),  XII  əsrdə  oğuzlarda  Qok-Bori,  XIII  əsrdə 
Xorasanda Burabaş (  36,  268) ş əxs adları ilə  müqayisə olunur ( Alyatda türklərin 
bayrağı qızıl qurd başından ibarət id i – 156, 103).    
 
 
 
Ş u l u s u n  (er. əv. 828-ci il). Şu mercə şuluh- ―təmizlən miş‖, ―saflan mış‖ 
( məsələn, şu mercə Şuluh-bi –uru ― məbəd şəhərin saflaşmasıdır‖) və şunu ― onların‖ 
sözlərindən.  Belə  o lduqda  ad  ―Onların  (yəni  allahların)  ―saflamasıdır 
(təmizlə məsidir)‖ mənasını verir.     
 
 
 
 
 
D  a  d   a    (er.əv.  820-c i  il).  E.A.Qrantovski  bu  ş əxs  adın ı  fa rs  dilindəki 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
62 
dadən – ― vermiş‖, ― törənmiş‖ feli  ilə bağlayır  ( 88,  131). Türkcə dədə - ― ustad‖, 
― ağsaqqal‖ sözündəndir ( məsələn,  Dədə Qorqud, Dədə Ələsgər və s.). Erkən orta 
əsrlərdə  uyğurlarda  Daday  (  168,  153).  V  əsrdə  Mərkəzi  Asiyada  Cucan  xaqanı 
Datan, türk run i yazılarındakı Dad ( 100, 158) ş əxs adları ilə müqayisə olunur. Şah 
İsmayıl  Xətainin   kö məkçisi,  qızılbaş  bəylərindən  birin in  adı  Dədə  bəy  (yaxud 
Əbduləli bəy Dədə), XVI əsrdə Şirvan hakimi A rasxan ın oğlunun adı Dədə xan idi. 
Er. əv.  VI əsrin 20 –c i illərində Midiyada da Dataş ş əxs adı  mə lu mdur ( 88,  137). 
 
N  i  k   d i  a  r    (  er.  əv.821-c i  il).  Makna  hökmdarı  Şa rsinin  atasının  adı. 
Şumer allahı  Enki adından, şumercə du – ―yaxşı‖ və ara (ərə) – ― qul‖sözlərindən 
ibarətdir. ― Enki  ( a llahının) ya xşı qulu‖, ya da şumerc ə  ni (k) ―şey‖, ―mü lkiyyət‖, 
di – ―tikmə k‖ və ara – ―qul‖ sözlərindən ibarət teofor ad olub‖(Allaha) şey ( bina, 
məbəd) t ikən qul‖  mənasındadır.   
 
 
 
 
 
P  a  r  u  ş  t  a    (  er.  əv.820-ci  il).  İran mənşəli  ad  sayılır  və  qədim  h ind 
dilində  purahsta  –  ―durmaq‖  sözü  ilə  ə laqələndirilir  (  88).  Şu mercə   par  – 
― işıqlandı‖, ― parıldadı‖ sözündəndir. 
 
 
 
 
 
U d a k  i  ( e r. əv. 828-c i  il).  Ehtima l  ki, ad şu mer d ilində Utu – ― Günəş 
allah ı‖ və ku – ―qis mət‖, ―pay‖ sözlərindən ibarət olmaq la ―Utu allahın ın ( verdiy i) 
pay‖  mənasındadır.  Şu mer  d ilində  ku  sözü  həm  də  ―mən‖  mənasında  olduğuna 
görə  ad  ―Mənim  Utu  (allahım)‖  kimi  izah  o luna  bilər.  Bəlkə  də  bu  ad  şumercə 
atahku – ― kö mək edən qüvvə‖ sözündəndir. 
 
 
 
 
E r i s i n  ( er. əv. 719-cü il).  İ.  H.  Əliyev hürrit mənşəli ad sayır (44,64). 
Şumer d ilində ere – ―qul‖  (  İ. M .  Dyakanova görə,  mənşəcə akkad dilinə  mənsub 
bu söz er. əv.  3000-2800-ci illər arasında şumer d ilinə  keçmişdir) və Sin (A llah ın 
adı) sözlərindən ibarətdir. Ad ―Sin (allahının ) qulu‖ mənasındadır. Şu mercə Bursin 
―Sin allahının uşağı‖ şəxs adı ilə müqayisə edilə b ilər. Adı başqa cür də izah  etmək 
olar. Türkcə ər ―(monqolca ərə) – ―kişi‖, ―igid‖ ,‖ döyüşçü‖ və oxşarlıq, bənzərlik 
bildirən    sin,  şin  (  ba x  yu xarıda  Musasin  adına)  sözlərindəndir.  Uyğur  xaqanın ın 
xanı  Buku –  Çin  (127,131), XIII əsrdə monqollarda Ərkəsin (türkcə ərk – ―iradə‖, 
―güc‖,  ―qüdrət‖,  yaxud  ərkə  -  ―  mehriban‖,  ―  riqqətli‖,  ―lətif‖  (  100,  324)  və  sin 
sözlərindən);  Türkmənistanda  monqol  canişini  Sankli  –  Sin  (36,  320)  adları  ilə 
eynidir. Ad ― igid təki‖, ―döyüşçü kimi‖ mənalarındadır. Y. B.Yusifov eyni sözlərə 
əsaslanaraq adı ―cəsur ər‖ kimi mənalandırır (179
b
,146). 
 
 
 
Ş a r s i n   (er.əv.821-ci il). Bizimlə şifahi  söhbətində Y.B.Yusifov bu adı 
―  Sarışın‖,  ―Sarımtıl  adam‖  kimi  izah  etmişdir.  Lakin  bu  fikir  az  inandırıcıdır. 
Bizcə  bu  şəxs  adındakı  ―Şar‖  ko mponentinin  şumerlərdə  Şar  a llah ının  (  Umma  
şəhərinin  allahı),  (  bu  sözü  şu mer  dilindəki  şar  ―dairə‖,  ―yumru‖  sözü  ilə 
qarışdırmaq olmaz.A zərbaycan dilindəki şar – ―yu mru‖, ―dairəvi‖ sözü ilə şumercə 
şar  sözünün  eyni  mənalılığ ı  diqqəti  cəlb  edir),  yaxud  akkad  mənşəli  Sar  –  ―çar‖ 
sözü  ilə  müqayisə  olun ması  mü mkündür.  Bu  adın    ―Şar‖  sözü  Urartunun  Sardur 
şəxs adındakı ―Sar” sözü ilə eynidir (Sar və şumercə tur ―oğul‖ sözlərindən). Adın 
―Sin‖  komponenti  də şumer  –  akkad  mənşəli  Sin  –  ―Ay  allahı‖  sözü  ola  bilər  və 

---