Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
57 
qoşalaşdırılması ilə) ehtimal  ki, türkcə tur, tura – ―dayanacaq‖, ―düşərgə‖, ―şəhər‖ 
sözündən  və  -  duk (-luk) şəkilçisindən  ibarətdir.  Sirdakka  (Zirdakka)  forması  ilə 
türkcə sirt – ―dağ beli‖ və dağ (taq) ―dağ‖ sözlərindən ola bilər. 
 
 
S u k  k  a. Mannada bir qalanın adı. Türkcə çok u (özbəkcə çukki, qaza xca  
şoki), ―konusvarı yüksəklik‖, ―dağın şiş zirvəsi, təpəsi‖ (145,618) sözündəndir. 
 
A b i t i  k  n a (er. əv. VIII əsr) Mannada bir qa lanın adı. Na mə lu m ―ba‖ və  
türkcə tiqey-―dağ zirvəsi‖, ―təpə‖ (145,552) sözündəndir (?).   
 
 
U  a  ş  d  i  r  i  k  k  a  (er.  əv.  714-cü  il).  Mannada  bir  qalanın  adı.  Y.  B. 
Yusifov  ―Baş  darak‖  kimi  bərpa  edir  və  onu  ―dişli  dağ‖  kimi  mənalandırır 
(187
b
,93).  Bizcə,  toponim  türkcə  yoğuş  –  “yoxuş”  və  terek   –―dişli  dağ  zirvəsi‖ 
(145,330) sözlərindəndir. Altayda  Tas -Terek, Krımda  Tara k-Daş, Tuvada Saaday-
Terek  toponimlə ri  ilə  müqayisə  olunur.  Quru luşca  Həmdullah  Qə zv ininin  (XIV 
əsr) qeyd etdiyi Təbriz yaxın lığındakı Culandarak toponimi (32) ilə eynid ir. 
 
İ z i r t a  (er. əv.  VIII əsr). Mannada bir şəhərin  adı. Türkcə izir, izer –  
―aşırım‖,  ―dağ  keçidi‖,  ―dağ  çökəyi‖  (145,230)  və  tay  –  ―tərəf‖  sözlərindəndir. 
Altayda (Xakasiyada) İzertaq və İzir-Su toponimləri  ilə  müqailə  müqayisə olunur. 
Y.  B.  Yusifov  qədim  toponimlərdə  ―ta‖   ko mponentini  türk  dillərindəki  too,  tuu 
(dağ) sözü ilə bağlayır (183,21-22). 
 
 
 
 
 
Qeyd  edilmə lidir  ki,  Manna  və  Midiya  toponimlərinin  bə zilə ri  (Arsita, 
İzirta,  Meista,  Parta,  Şurda  və  b.)  üçün  “ta”  sonluğu  səciyyəvidir.  Bizcə  bu 
ko mponent  türkcə  “tay”  sözündən  ibarətdir.  Quruluşca  bu  toponimlər,  məsələn, 
Krımda  türkmənşəli  Yalta  toponimi  ilə  eynidir.  O.  T.  Molçanova  Orta  Asiya  və 
Altay  toponimiyasında  ―tay‖  sözünə  xüsusi  tədqiqat  həsr  etmişdir.  O  yazır  ki, 
Yakutiyadan  Qazaxstanın  və  Özbəkistanın  qərb  əyalətlərinə  qədər  toponimlərdə 
yayılmış bu söz ―tərəf‖, ―yer‖  mənasındadır (147,81).  V.  V.  Bartolda görə, qədim 
türk toponimlərində (məsələn, ―A ltay‖) bu söz ―ölkə‖ anlamını ifadə edir (68). 
 
U a  u  ş  (er. əv.  VIII əsr). Mannada bir dağın ad ı. Assur  mənbəyində bu 
dağ ―əlçatmaz (sıldırım mənasında) dağ‖ adlandırılır. İ. M. Dyakonova görə, indiki 
Səhənd  dağının  bir  h iss əsinin  adıdır  (102,290).  Ehtima l  ki,  oronim  q ədim  türk 
dillərindəki yoquş (yo xuş), yəni ―dağ zirvəsi‖, ―yüksəklik‖, ya xud  youş, yəni ―p is‖, 
―düşmən‖  (160,III,I,20)  sözlərinin  təhrifid ir.  Fikrimizcə,  İ.  M.  Dyakonovun  Uauş 
dağını Səhəndlə  lokalizə etməsi düz deyil.  Savalanda indi də bir sıld ırım dağ  Yaş 
adlanmasına görə gü man ki, assur mənbəyindəki Uauşdur. 
 
 
 
A  r  m  a  i  t  i,  U  r  m  a  y  a  t  e.  Mannada  bir  şəhər  və  mahal  adı.  Tarixi 
ədəbiyyatda  çox  vaxt  Urmiya  gölünün  adı  ilə  əlaqələndirilir.  Lakin  b izcə  bu 
ağlabatan  deyil.  Həm  də  qeyd  edilməlidir  ki,  ərəb  mənbələrində  Cənubi 
Azərbaycan  ərazisində  Urmiya  və  Urm  adında  iki  yaşayış  məntəqəsi  qeyd 
olunmuşdur.  Ehtimal  ki,  Urmiya  şəhərinin  adı  Mannadakı  Urmeyate  toponimin in 
qısaldılmış  formasıdır.  Bizcə,  türk  dillərindəki  arım,  irim,  yəni  ―fal‖,  ―nişanə‖, 
                                                 
 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
58 
―əlamət‖, ―qabaqcadan xəbər verən‖, ―ovsun‖, ―cadu‖, ―sehr‖ (166, I, 666) və ata 
sözlərindən  ibarətdir.  Bəlkə  də  maq lara  mənsub  müqəddəs  əyalət  olmuşdur. 
Təsadüfi deyil ki, Urmu ş əhəri Zə rdüşt peyğəmbərin doğulduğu yer sayılır  (İbn  əl 
Fakih  yazır:  ―Maqlar  gü man  edirlər  ki,  dinlərin in  yaradıcısı  Zərdüşt  bu 
şəhərdəndir‖).  Zaqatala  rayonunda  Armatian  adlı  dağ  vardır  ki,  bu  da  maqların 
özləri  ilə gətird iyi toponim o la bilər.  Gürcü  mənbələrində bu bölgədə Movakan, X 
əsrə aid ərəb mənbəyində Muqkan adlı mahalın qeyd olun ması da bunu təsdiqləyir.
 
Y.  B.  Yusifov  Assur  mənbələrində  adı  çəkilən  bir  sıra  Manna 
toponimlə rin i sadala mışdır (182).   
 
 
 
 
 
S i n i  x i  n u (yaşayış məntəqəsinin adı). Asurca yazılış formasında ―sinix‖  
və ―in‖ hissələrinə ayrılır (sondakı ―u‖ asur dilində ad lıq  hal şəkilçisid ir).  Türkcə  
sinq,  çinq  (məsələn,  qazaxca  şınq,  tuvaca  şınq  və  s.),  ―sıldırım  dağ  yarğanı‖, 
―alın maz  dağ‖  (Gədəbəy  rayonunda  Şınıx  kəndinin  adı  da  bu  sözdəndir)  və  in, 
―yarğan‖, ―çuxur‖, ―mağara‖ (145,234) sözlərindəndir. 
 
 
 
A r k  a n i y a (dağ adı). Toponimin birinc i ko mponenti türkcə ark a (arxa ), 
yəni  ―dağ  beli‖,  ―suayrıcı‖,  ‖dağın  kölgəli  tərə fi‖,  (xa kasca  arğa  –  ―dağ  meşəsi‖, 
―uzanmış dağ beli‖ ) (145,55), erqə - ―sıldırım yer‖, ―yüksəklik‖ (160, I, I, 1228), 
―düşərgə‖  (yenə  orada,  s.  1223),  ―qala  (yenə  orada,1230),  urqa  –  ―yüksəklik‖, 
―sıldırım yer‖ (145,580) sözlərindən biri ilə əlaqədardır. M idiyada Arkadr (Bisütun 
qaya  yazısında)  oronimi  ilə  eyni  mənada  ola  bilər:  türkcə  arqu-―dərə‖,  ―yarğan‖, 
və  tör-  ―yüksək  dağ  örüşü‖ sözlərindəndir.  Toponimin  ikinci  h iss əsini  güman  ki, 
türkcə an-―yayla yerdə  kars  (torpağı asanlıq la həll olunan süxurlardan  ibarət o lan 
sahələrdə  relyefin  spesifik  forması)  çö kəkliyi  (çu xuru,  uçuru mu)‖   (145,50)  sözü 
təşkil  ed ir.  Mü xtəlif  fonetik  forma larda  bu  söz  M idiyanın  Elan i  (u ),  Kabani, 
Uranbarzani və b. toponimlərində də nəzərə ça rpır.   
 
 
 
İ  z  z  i  b  i  a  (er.  əv.  VIII  əsr).  Assur  çarı  II  Sarqonun  (er.  əv.  721-705) 
Manna ərazisinə hərbi səfəri haqqında  mənbədə qeyd olunur.  Gü man  ki, şumercə  
izi-―od‖, türkcə issi, izzi (tuvaca iziq, altayca üzü, uyğurca izik , azərbaycanca isti) 
və  Altay  dillərində  bia-―su‖  sözlərindən  ibarət  o lub  ―İsti  su‖  mənasındadır. 
İndiyədək  Cənubi  A zərbaycanda  Ziviyə  yaşayış  məntəqəsinin  adında  qalmışdır.
 
B u n a q i ş  (dağ keçidinin adı).  Erkən orta əsrlərdə  Cənubi Azərbaycan 
ərazisində Babaqış və Zöhrqaş toponimləri məlu mdur. Türkcə bun-―dağlarda keçid 
başlanan  yer‖,  ―dağ  çökəyi‖  (166,  II,S.180)  və  qaş  (dağın  qaşı)  sözlərindəndir. 
Gü man  ki,  ―bun‖  sözü  Midiyada  ―Bunisa‖  toponimində  də  əksini  tap mışdır  və 
Bunisa əslində Buniçay ad ının as urca yazılışıdır. 
 
 
 
 
Q i l z a n. Urmiya gölünün qərb sahilin in adı (102,88). Türkcə qöl-―göl‖ 
və  ezən-―vadi‖  sözlərindəndir.  Gölün  cənub  sahili  is ə  Zamua  ad lanırdı  (102,88). 
Zamua h idronimi türkcə zay (say) və mua (dua) – ―su‖ sözlərindəndir.  
 
A z i r u (dağ adı). Tü rkcə izer, izir-―aşırım‖, ―dağ keç idi‖ , ―dağ çökəyi‖  
(145,230) sözündəndir (adın  asurca yazılışında sondakı ―u‖ həmin d ildə adlıq hal 
şəkilçisidir). 
B  u  y  a  (Urmiya  gölü  ətrafında  bir  çayın  adı).  Za mua  (Urmiya) 

---