Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az 73 yaşayış məntəqəsi adına çevrilə bilməz. Həm də Harşi və Surmurru (asur mənbələ rində er. əv. 744 və 728-c i illərdə Mannada qeyd olunan Sumurzu toponimi) adlı şumer toponimi III Ur sülaləsindən Şulqi (er. əv. 2114 – 2067) vaxtından məlu mdur. Türk dillərində karşi – ―qala‖, ―möhkəmləndirilmiş yer‖ (V. V. Bartolda görə, karşi – ―saray‖, ―paytaxt‖ mənasındadır (68,161) sözündəndir (bu söz Karşibut və Arsita toponimində də vardır). D a n a k u (er. əv. 713-cü il). İranın Sasani şahlarından II Xosrovun (591- 628) vaxtında Cənubi Azərbaycan ərazisində Danak çölünün adı qeyd olunur (114,31). Türkcə dan – ―düzən‖ (160,III,2,1621) sözündəndir. N i ş a a (er. əv. 744-cü il). Mid iyada ―ölkə‖ adı. Büsütun qaya yazısında (er. əv. 519-cu il) Nisa kimi qeyd olunmuşdur.Midiyada məşhur cins at ilxıların ın saxlad ığı əyalətdir (A mmian Marsellin, XXIII, 6, 30). Türkcə en, in – ―yer‖, ―aşağı yer‖ (100, 173, 209) və say ―səhra, ―düzənlik‖ (100, 481) sözlərindəndir.Görünür, əvvəlcə ―İnsay‖, yaxud ―Ensay‖ kimi olmuş toponim “i” və “n” səslərin in yerdəyişməsi nəticəsində ―Nisay‖ formasına düşmüşdür.Nisay ―düzən, səhra yeri‖ mənasındadır ki, bu da at ilxıla rın ın saxlan ması üçün geniş düzənin olması zərurət inə uyğundur. S a n q i b u t i (e r. əv.744-cü il). Er. əv. 821-c i ilə və er.əv. 719 –cü ilə aid asur mənbələrində toponim Saqbat kimidir. E.A.Qrantovskiyə görə, hind dilindəki sanqa – ―əmir‖ , ―hökmdar‖ sözündəndir (88, 230). Bə lkə də bu toponimdə türkcə saqa – ―çayın ağzı‖ (160, III, 2, 261), ya da ―dağ ətəyi‖ (100, 486) sözü əks olunmuşdur. Y.B.Yusifov Sanqibuti adın ın mənbədə göstərildiyi kimi, bara – ―qoyun saxlanılan yer‖ (hər ikisi Mannadadır) sözü ilə əlaqələndirir və Altay ölkələrindəki sanqi – ―üçayaq‖ sözü ilə eyniləşdirir. Onun fikrincə Sanqibuti ―üçayaq dağ qolu‖ mənasındadır (5). Erkən orta əsrlərdə peçeneklə rin Cənubi – Şərqi Avropada Saka-Kat (ay) qalasının adı ilə (70,256) müqayisə olunur. Bizcə ―saq‖ və ―sanq‖ komponentləri türkcə ―sanq‖ (bax: Sanqi toponiminə) və ―saqa‖ sözləri ilə əlaqədar olaraq toponimlə rdə mü xtə lif mənala rdadır. Qeyd edilmə lidir ki, bu toponimdə ki ―bat‖ sözü Manna, Midiya və A lbaniyada bir sıra qədim toponimlərdə vardır: Akbatan, Kilimbat, Kitbatay, Aratbat, Pişuauvat (Qau matın üsyan qaldırdığı yer), Albaniyada Aqbat, Dizapat, Na xçıvanda Ordubad, Ta mbat v ə b. Bu toponimlə rdə bat, vat sözləri məkan bild irir. İ. H. Əliyev onu Şumer və Elam d illərindəki mate, pate. bate. bitu – ―ölkə‖ sözü ilə əlaqələndirir (44,94). Ona görə bəzi tədqiqatçıla rın ―bat‖ sözünün İranmənşəli saymaları səhvdir. Bisütun qaya yazısında Payşiyauvad (Payşibat toponimin in qədim farsca yazılışı) və Sakayauvat (Sakabat toponimin in qədim farsca yazılışı) toponimlə rində əslində ―bat‖ olan bu komponentin ―vad‖ v ə ―vat‖ kimi yazılışı da bunu göstərir. ―Bat‖, ‖mat‖ qədim türk mənşəlid ir. Müasir Aşqabat toponimi ilə müqayisə olunur. İ. M. Dyakonova görə, Midiyadakı Sanqibitu indiki Zəncan (Həmdu llah Qəzv ini Zəncanı Sancan kimi qeyd edir) ya xın lığ ında idi (102). downloaded from KitabYurdu.az 74 K i t b a t a y (er. əv. 744-cü il). Türkcə kit – ―qüvvətli‖, ― möhkə m‖, ―əsaslı‖ (100,305), bat sözlərindən və Altay dilləri üçün səciyyəvi qədim ―ay‖ şəkilçisindən ibarətdir. S a s i a ş (er. əv. 820 və 744-cü illər). Türkcə ―çay‖ (―sa‖ ko mponentindən ―y‖ səsinin düşdüyünü güman etsək) və subaş sözlərindəndir. Ərdəbil bölgəsindəki Bərzənd çayının d igər adı olan Subaşı və Qara dəniz sahilindəki Sivaş toponimləri ilə müqayisə olunur. Bu toponimin ―siaş‖ ko mponenti ―ziaş‖ şəklində Aranziaş (Eren ziaş – er. əv. 744-cü il, türkcə aran – ―düzən‖, ―qışlaq yeri‖ sözündən) və Zualzaş (er. əv. 744-cü il) toponimində də əks olunmuşdur. T a r v i (er. əv. 714-cü il) Təbriz ya xın lığ ında yer adı. E. A. Qrantovski bu toponimi qədim hind dilindəki turv, tuvra – ― izlə mək‖, Avestadilində turvi – ―ali‖ sözləri ilə izah etmişdir (88,281). İ. M . Dyakonova görə, bu toponim İran dillərində ―ikiqat qala‖ de məkd ir (102). Bu fikrin hər ikisi yanlışdır. Y. B. Yusifov Tarui) (Tavri) adın ı türkcə tarau – ―dağ qolu‖, ―çayağzı ayrılma‖ sözü ilə bağlamışdır. Tarmakisu adını isə o, ―çay qolundan keç‖ kimi izah edir. Əslində bu toponim türk d illərindəki tavur (əsli tabur) – ―arabalardan möhkəmləndirilmiş düşərgə‖ sözündəndir. Şimali Azərbaycandakı Tavratəpə (Xanlar rayonu), Tavradağ (Qəbələ rayonu), Tavradağ (Sədərək rayonu), Davradağ (Qax və Gədəbəy rayonları), Tövrətəpə (Qa za x rayonu), Təvrə (Qa za x rayonu Çaylı kəndi ərazisində təpə), Davrali (Daşkəsən rayonu) və b. toponimlərlə müqayisə olunur. Təbrizin ya xınlığında indi Eynallı adlanan qırmızı süxurlu dağ tirəsi Kontarini (XV əsr) tərəfindən Törə kimi qeyd olun muşdur. Qədim türk dillərində törə - ―dağ vadisinin hündür hissəsi‖, ―yüksək dağ örüşü‖ (145,550) sözü də vardır. Ehtimal ki, Təbriz toponimi də məh z qədim türkcə tabur, tavur sözündən düzəlmişdir. Bunu Təbrizin coğrafi mövqeyi də təsdiqləyir. Çünki şəhər hər tərəfdən dağlarla əhatə olunmuş böyük dağ düzənliyində, yaylada yerləşmişdir. Eradan əvvəl 744-cü ilə a id asur mənbəbində Tarma kis toponimi qeyd olunur və tədqiqatçılar onu indiki Təbrizlə lokalizə ed irlər. Bu loka lizə Təbriz toponimin in mənası ilə təsdiqlənir. Əvvəlcə qeyd edilməlidir ki, asur dilində ―v‖ səsi olmadığına görə ―Tarmakis‖ kimi verilmiş toponim əslində ―Tarvakis‖dir. Tarvakis isə ―r‖ və ―v‖ səslərinin yerdəyiş məsi nəticəsində Tavrakis kimi bərpa oluna bilə r. Bunu elə Təbriz toponimində ―b‖ səsinin ―r‖ səsindən əvvəldə durması da göstərir. Tavrakis qədim türkcə tavur (tabur) –― ma ldarların möh kə mləndirilmiş düş ərgəsi‖ və namə lu m ―kis‖ sözlərindən ibarətdir. Türk dillə rində r-z əvəzlən məsinə görə güman ki, ―kis‖ (əslində ―kiz‖) qədim türkcə qir (kir) – ―yayla‖ (100,445) sözündəndir. Təbriz şəhəri həqiqətən də yaylada yerləşir. Görünür, sonralar ―qiz‖ sözündəki ―q‖ səsi ―y‖ səsinə çevrilmiş və danışıqda düşmüş və beləliklə, Tavrakiz (Tavrayiz), (Tavra iz) Təbriz formasını a lmışdır. Asur mənbəində qeyd olunur ki, Tarmakis dalay tayfasının ö lkəsindədir. Deməli, bu toponim həmin tayfanın d ili Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|