Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az 75 əsasında yaranmışdır. T a u r l a y (er. əv. 820-c i il). Urartuda Tuarasi toponimi ilə eyni olmaqla türk dillərindəki tabur, tavur – ―arabalardan möhkəmləndirilmiş düşərgə‖ sözündəndir. Ümu miyyətlə, dağ adlarında ―tavur‖ sözünün iştirak etməsi səciyyəvidir. Strabon (XI, 4, 13) yazır ki, Ekbatana getmə k üçün Tavr dağını aşmaq lazımdır. Midiyanın paytaxtı Akbatan şəhəri idi (Herodot, III,92). İ. M. Dyakonov yazır ki, bu şəhər ―qədim M idiyanın ürəy i id i‖ (102, 179). Herodotun yazdığına görə, şəhəri ilk M idiya çarı Deyok salmışdır (Herodot, I, 98). İ. M. Dyakonov bu toponimin M idiya dilində (la kin o, Mid iya dilin i İran mənşəli sayır) Hanq matana adlandığını və ―yığ ıncaq yeri‖ mənasını verd iyini yazır. (102, 91). Başqa yerdə müəllif bu toponimin İran dillərindəki ham – ―b ir yerdə‖, ―birlikdə‖ (Azərbaycan dilindəki ―ha mı‖ sözü) və ka m – ―getmə k‖ sözlərindən ə mələ gəld iyini qeyd edir (102, 179). İ. M. Dyakonov fars dilində ―ham‖ sözünün qədim türkcə qamu (hamu) sözündən olduğuna diqqət yetirməmişdir. Başqa yerdə o yazır ki, Aqbatan elam dilindəki ―hanqmata‖, yəni ― midiya lıların ölkəsi‖ sözlə rindəndir (102, 179). Akbatan indiki Hə mədandır. (―Hə mədan‖ formasında bu toponim ilk dəfə IX əsrə aid ərəb mənbələrində çəkilir). Əslində Hə mədan toponimi Akbatan adının təhrifidir: ―ak‖ sözünün əvvəlinə ―h‖ səsi əlavə o lunmuş, ―batan‖ sözü is ə türk dillərində b-m fonetik qanununa görə ―matan‖ şəklinə keç miş və qədim Akbatan Haq matan, sonra Hə mədan formasına düşmüşdür. De mə li, Hə mədanın – Aqbatanın qədim fars dili vasitəsilə ―y ığıncaq yeri‖ mənasında olması fikri yanlışdır. Akbatan toponimi sözsüz, madayların d ilində olmaqla türkcə ak və Azərbaycan ərazisində bir sıra qədim toponimlərdə iştirak edən bat, bad sözlərindən ibarətdir. ―Aq‖ sözü bu toponimdə, məsələn, Aqdam, Aqdaş, Aqkənd və b. adla rda olduğu kimi, rəng b ild irir və şəhərin qala divarla rın ın ağ rəngli daşdan tikilməsini ifadə edir. Herodot yazır ki, A kbatan qalasının birinci dövrələmə divarı ağ rəngdə idi (Herodot, I,98). Müqayisə üçün deyək ki, Ağdam toponimi də Şahbulaqdakı ağ daşdan tikildiy inə görə ağ və qədim türk dillərindəki tam – ―qa la‖, ―qala divarı‖ sözlə rindən ə mə lə gəlmişdir. Midiyada qədim toponimlə rin d il mənsubiyyətləri haqqında yuxa rıda verdiyimiz izahların müəyyən hissəsi, əlbəttə, ehtimal səciyyəlid ir və dəqiqləşdirmələ rə ehtiyac var. Coğrafi terminlərdən yaran mış adlar kimi izah etdiyimiz toponimlərin bəziləri bəlkə də tayfa adlarından və şəxs adlarından (tayfa başçıların ın adlarından) ibarətdir. Lakin deyilənlər M idiya toponimlərin in türkmənşəli o lduğuna şübhə yeri qoymur. Cənubi Azərbaycan ərazisində arasıkəsilməz etnik vərəsəliyi göstərən mühüm b ir faktı da qeyd etmək lazımd ır: Manna və Midiyada er. əv. I min illikdə çə kilən toponimlərin bəziləri indiyədək a z fonetik dəyişikliklə rlə qa lmaqdadır: Uşkaya – Üskiyə; Ku lla r – Ku lla r; Urimzan – Urmu; Kizilbunda – Qızılözən; Sanqi – Səhəng; Kundur – Qotur; Astabene – downloaded from KitabYurdu.az 76 Üştibin, Uauş – Yaş və b. Madayların türkmənşəli olduğunu göstərən ikinci tutarlı fakt midiyalılarda şəxs adlarıdır. M i d i y a l ı ş ə x s a d l a r ı. Manna və M idiya dövlətləri yaran mazdan əvvəl onların ərazilərində xırda ―çarlıqlar‖ (indiki mənada desək ―xanlıqlar‖) mövcud id i. Er. əvvəl IX əsrdən başlayaraq Asur çarlarının bu ―ölkə‖lərə qarşı qarətçi hərbi səfərlə ri barədə ki salna mə lərində çoxlu şə xs adları qeyd olunmuşdur. Midiyalıların İrandilli o lması konsepsiyasına uyğun olaraq bir sıra Qərbi Avropa və rus tarixç iləri bu adların ə ksəriyyətini İran dilləri vasitəsilə izah et mişlər. La kin araşdırmalarımız Mid iya adlarının əsasən türkmənşəli olduğunu göstərmişdir. Maraqlıd ır ki, Manna və Midiya adlarının bir h issəsi Şu mer dili əsasında izah olunur. Bu heç də həmin xalq ların sonrakı şumerlər olduğu demək olmasa da bəzi şu mer a llahlarının ad larının mannalı və midiya lı şəxs adla rında iştirak et məsi də faktdır. A m a k a r (er. əv. 820-c i il). Eht ima l ki, şumer d ilində a ma – ―ana‖ və kar – ―qiy mətli‖, ya xud gar –―yerləşdirmək‖ , ―yerinə qoymaq‖ sözlə rindən ibarətdir. Ad ―Ana (ilahə ana) qiy mətlidir‖, ya xud ―Ana (ilahə ana) yerinə qoydu‖ mənasında teofor addır. E n q u r (er. əv. 821-c i il). E. A. Qrantovskiyə görə, bu şəxs adı fars dilində əngur – ―üzüm‖ sözündəndir (88,203). Müəllif bilmir ki, Ur-Enqur hakim adı (er. əv. 2112-2095) hələ şu merlərdə vardı, o vaxt orada farslar yo x id i. Şu mer dilində En – ― Göy allah ı‖ və qur – ―izn verdi‖ sözlə rindən ibarət olmaq la teofor adlardandır. A r t a s i r a r (er. əv. 820-ci il). İ. M. Dyakonov bu adda qədim farsca məca zi mənada arta – ― mö minlik‖ , ― zahid lik‖, ―insaf‖, ‖ mürvət‖ (202) sözünü görmüş, lakin adın ―sirar‖ ko mponentini izah edə bilməmişdir. Adın ―arta‖ ko mponenti hürritcə ard i ―pay‖, ―qis mət‖, ―hədiyyə‖ deməkdir. A r t a s a r i (e r. əv. 820-c i il). M idiyada Şurd ir ö lkəsinin hakimin in adı. E. A. Qrantovskiyə görə, İran mənşəli a rta (ba x: Artasirar adına ) və farsca sər – ―baş‖ sözlərindən ibarətdir (88, 185). Ehtimal ki, hürritcə ardi – ―pay‖, ―hədiyyə‖ sözündən və şumerlərdə Sar allahının adından ibarət teofor adlardandır. Ad ―Sar allah ının hədiyyəsi, payı (ata-anaya)‖ mənasındadır. P i r i ş a t (er. əv. 820-ci il). E. A. Qrantovski onun farsca pari – ―əvvəllər‖ və şad – ―sevinc‖ sözlərindən ibarət olduğunu yazmışdır (88,195). Ehtimal ki, na mə lu m Piri (Allah ad ı?) və akkadca şat – ―sevinc‖ (aydındır ki, er. əv. III min illikdə semit mənşəli akkad dilində şat – ―sevinc‖ sözü fars mənşəli ola bilmə zd i) sözlərindən ibarət teofor addır. Akkadlarla Baburişat ―Babu (a llah ı) sevinir‖ şəxs adı ilə müqayisə olunur. Ad qədim türkcə də izah oluna bilər və qədim türkcə şat – ―cürətli‖, ―cəsarətli‖ , ―ürə kli‖, ―qoçaq‖ (100,521) sözü ilə də əlaqədar ola bilər. Onda quruluşca Türk xaqanlığında Kurşad, xəəzərlərdə Moxoşad və Bulişad (VII əsr) xan ad ları ilə müqayisə olunur. Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|