Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
91 
adlı tayfanın adını çəkir (26).  Başqırdlarda Boronayman adlı tayfa  məlu mdur.  XIII 
əsrdə  monqollarda  Bor-tokan  və  Aktokan  tayfaları  vardı  (28).  Orta  əsrlərdə  Ön 
Asiyada  bir  türk  tayfası  Bo ztoğan  adlanırdı.  Mənbələrdə  monqolların  Xartaqan 
(Kara -Toqan)  tayfas ının  ad ı  çə kilir  (28).  Bütün  bunlar  parataken   etnonimin in 
―borotoqan‖ etnonimindən təhrif o lunduğunu göstərir. 
 
 
 
B u s l a  r. E. A. Qrantovskiyə görə, bu tayfanın ad ı İran  dillə rində buza –  
―bihuşedici  içki‖  (p ivə) sözündəndir (88,  181). Əvvələn,  E. A.  Qrantovski bilmir 
ki,  ―buza‖  sözü  farsca  yox,  qədim  türkcədir.  İkincisi,  müəllif  fikirləşmir  ki,  buza 
(pivə, şərab) adından heç va xt etnonim yaran ma z.  Buza  düzə ldən bu tayfanın adı 
yoxdu mu? Əslində Herodotun ―bus‖ kimi yazdığı etnonim qədim yunan dilində ―ç‖ 
və  ―ş‖  səsləri  o lmadığ ına  görə  buş  və  ya  buç  o lmuşdur.  Qıpçaqlarda  e rkən  o rta 
əsrlərdə  buşman,  indiki  başqırdlarda  və  ö zbəklərdə  buçman,  keçən  əsrdə  Sib ir 
türklərində buzman adlı  (bax 85) tayfalar  məlu mdur.  Onların ad ları bu z, buç, buş 
ko mponentindən  və  bəzi  qədim  türk  etnonimləri  (məsələn,  qara man,  nayman, 
türkmən  və  b.)  üçün  səciyyəvi  ―man‖  şəkilçisindən  ibarətdir.  Yaqut  Həməvi 
Cənubi Azə rbaycan ərazisində Muşil toponimin i qeyd edir  (32,31).  Ehtima l  ki, bu 
ad türk dilləri üçün səciyyəvi b-m əvəzlən məsinə görə bus etnonimindən və el, il – 
―el‖, ―tayfa‖ sözlərindən ibarətdir. Müqayisə üçün deyək ki, Cənubi A zərbaycanın 
Üskiyə  mahalında  Çiraq il  (çiraq   tayfasının  adından  və  el,  il  sözündən),  Orta 
əsrlərdə  indi  Ermənistan  adlanan  ərazidə  Şirakel  (Şirak  tayfasının  adından  və  el 
sözündən) yaşayış məntəqələri məlu mdur.   
 
 
 
Maday  tayfa  ittifaqının  altıncı  tayfasının  adı  o lan  Budi  tayfası  da 
türkmənşəlidir.  Erkən  orta  əsrlərdə  Cənubi-şərqi  Avropa  çöllərində  yaşayan 
qıpçaqların  b ir  tayfası  rus  mənbələrində  Boudi  kimi  göstərilir.  Monqollarda  XIII 
əsrdə bir tayfa  Budat adlanırdı ki,  (28,78) bu da Arizat etnonimind ə olduğu kimi 
Budi  və  cə m  bildirən  ―at‖  şəkilçisindən  ibarətdir.  Skiflə rin  b ir  tayfasının  adını 
Herodot  Budin   kimi  qeyd  edir.  De mə li,  Budi  tayfasının  türkmənşəli  olduğunu 
deməyə əsas vardır. 
 
 
 
 
 
 
Eradan  əvvəl,  673-cü  ildə  M idiya  dövləti  yaranır  və  sonralar  Manna  da 
(demə li,  maqla rın   ölkəsi)  ona  qatılır.  Bu  dövlət  550-c i  ilə  qədər  yaşamış,  onu 
Əhəmənilər dövləti əvəz etmişdir. Təxminən 125 il müddətində vahid Midiya xalqı 
yarana  bilmə zdi.  Ona  görə  Manna  əhalisinin  guya  er.  əv.  VII  əsrdən  sonra 
iranlaş ması  haqqındakı  fikir  yanlışdır.  Mannalılarİran  Əh əmən ilər  dövlətin in 
vaxtında da  iran laşmamışdır, bunu ondan görmək olar  ki, er. əv. IV    əsrdə Kiçik 
Midiyada,  yəni  Manna  əra zisində  müstəqil  Atropaten  xa lqı  yaran ır.  Aydındır  ki, 
iranlaş ma  assimilyasiyası  getsəydi,  farslardan  fərq li  Atropaten  xalqı  yarana 
bilmə zd i. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Herodot  Əhəmənilər  dövlətindən  bəhs  edərkən  Manna  ərazisinin  xeyli 
hissəsini  əhatə  etmiş  XI  əyalətdə  kaspi,  sak,  pavsik,  pantimat   və  dareyt  adlı 
tayfaların yaşadığını yazır (Herodot, III, 92). 
 
 
 
Midiya və Mannada saklar haqqında ayrıca danışacayıq. 
 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
92 
 
K a  s p i l ə  r. Azə rbaycanın hər iki hissəsində yaşamış qədim etnoslardan 
biridir.  Bu   tayfanın  ad ını  ilk  dəfə  Herodot  çəkmişdir.  Kaspilərin   Mid iyada  və 
Albaniyada  yaşadıqları  yerlərin  coğrafi  koordinatların ı  dəqiq  müəyyən  etmək 
çətindir.  Biz  qədim  mənbələr  əsasında  kaspilərin  Albaniyada  iki  bölgədə  -  indiki 
Dərbənd zonasında və Mil düzündə yaşadıqların ı müəyyən et mişik (85). Kaspilə rin 
digər  hissəsi  Midiyada  –  Kürün  Arazla  birləşdiyi  yerdən  Xə zərədək  o lan 
hissəsindən  cənubdakı  əra zidə  məskun  idi.  Qəd imdə  Albaniyaya  aid  olmayan  bu 
ərazi  indi  Şimali  A zərbaycana  məxsusdur.  III  əsrdən  bu  ərazi  Balasakan  adı  ilə 
mə lu mdur  (109). Ptole meyin  (Ptole mey   V,  12,  6) bir  mə lu matı ço x  maraq lıd ır ki, 
Araz  Şərqə  hərəkət  edən  Kaspi  dağlarına  qədər  gedir,  sonra  şimala  dönərək  b ir 
qolu  Xəzərə  tökü lür,  digər  qolu  Kürlə  birləşir.  Bu  məlu mat la  ‖Kaspi  dağları‖  
Füzuli  rayonunun  Araz  sahili  dağlıq  ərazisi  və  onunla  üzbəüz  yerləşən  Cənubi 
Azərbaycan  əra zisin in  dağlıq   bölgəsi  ola   bilər.  Kaspilərin  üçüncü  hiss əsi 
Midiyanın şərqində məskun idi. 
 
 
 
 
 
Tarixşünaslıqda  kaspilər  Qafqazmənşəli  etnos  sayılır.  İ.  M .  Dyakonov 
onların kassitlərlə qohum o lduqların ı yazmışdır (102, 103). Bu, düz fikirdir, lakin  o, 
kasları (kassitləri və kaspiləri Elamd illi etnoslar saydıqda s əhvə yol verir. Yu xarıda 
demişik  ki,  iranşünaslar  qədim  Ön   Asiyada  bir  dil  ailəsinin  mövcud  olduğunu 
yazmış və onu şərti o laraq həm də ―Kaspi d il ailəsi‖ adlandırmışlar. Bu fikir Kaspi 
etnonimindəki  ―pi‖  ko mponentindən  irəli  gəlib;  onu  ela m  d ilində  cə m  bildirən 
şəkilçi  saydıqlarına  görə  kaspilərin  özlərini  də  elammənşəli  hesab  etmişlər. 
Kaspilər tə kcə Midiya və Albaniya əra zisində yox,  Herodota görə, Orta Asiyada – 
Əhəmənilər  dövlətin in  XV  satraplığ ında  da  yaşayırdı.  Aydındır  ki,  Orta  Asiyada 
Qafqazdilli,  yaxud  Elamd illi  xalq  yaşamamışdır.  Biz  hesab  edirik  ki,  ―Kaspi‖ 
etnonimindəki ―pi‖ sözü kənardangəlmə söz deyil. Bu şəkilç inin türk etnonimiyası 
üçün səciyyəvi  olduğunu  lulubelərdən  danışdıqda  yuxarıda  vermişik.  Ehtimal  ki, 
kaspi  etnonimi  ―kasbi‖  kimi  səslənmişdir.  Ədəbiyyatda  Cənubi  Azərbaycanda 
Qəzv in şəhərinin ad ının  Kaspi etnonimi ilə  bağlı olması fikri deyilmişdir.   Bu ço x 
doğru  fikirdir,  çünki  kaspilərin  tarixən   yaşadıqları  reg ionlardan  birinə  - 
Əhəmənilərin  XI  satraplığına  tuş  gəlir,  həm  də  ki,  Qəzv in  əhalisi  türk-
azərbaycanlılardan  ibarət  şəhərdir.  Qə zvin  (gü man  ki,  Kasbiyən  adının  təhrifi) 
toponimindəki ―vi‖  ko mponenti ə lbəttə, ―Kasbi‖ etnoniminin ―b i‖  ko mponentinin 
şəklid ir.  Kuti  və  lulubelər  nəzərə  alın mazsa,  kaspilər  A zərbaycan  ərazisində 
kaslardan, mannala rdan, madayla rdan və a lbanlardan sonra dördüncü böyük qədim 
türkmənşəli etnosdur. Kaspilərin türk olduqlarını sübut edən tutarlı fakt – onların er. 
əv. VI əsrə (dəqiqi er. əv. 525-ci ilə) aid şəxs adlarıdır (136).   
 
 
A  t  a  r  l  i.  Türkcə  otar  –―örüş‖,  ―otlaq‖  (166,  I,  488)  sözü  və  -li 
şəkilçisindən  ibarətdir.  Atar,  Otar,  Etar  şəxs  ad ları  XVIII  əsrdə  karakalpaklarda 
(61) geniş yayılmışdı.  Gürcülərdə Otar, ermənilərdə Adoryan adlarında qalmışdır. 
Atarlı ―otlaq ları o lan‖  mənasını verir. Kaspilər həm də  maldar  idilər. On ların var-
dövlətini  sürülər,  ilxılar  və  otlaqlar  təşkil  edird i.  Kaspilər  haqqında  yazan   antik 

---