Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
87 
əsərində  belə  bir  məlu mat  vard ır:  ―M idiyalıların  (söhbət  fars  ordusunun  Afinaya 
hücumu  və  er.  əv.  490-cı  ildə  Marafon  döyüşündən  gedir)  başçısı  Əhəmənilər 
nəslindən  olan  (mənşəcə  fars  olan  nəsil  –  Q.  Q.)  Tiqran  id i.  Qədimlə rdə  onların 
hamısını  (yəni  farsları  və  madayları)  arilər  adlandırırdılar.  Bu  arilərə  Afinadan 
kolxidalı  Medey  gəldikdən  sonra  onlar  da  (yəni  mid iyalılar  –  Q.  Q.)  adlarını 
dəyişdilər‖ (He rodot, VII, 62). Göründüyü kimi, burada söhb ət Maday etnonimin in 
mənşəyinin  müəyyən  edilməsi  cəhdindən  irə li  gəlir  və  Herodot  onu  kolxida lı 
Medey adlı şəxslə əlaqələndirir (Müqayisə üçün deyək ki, antik müəlliflər albanları 
da  İtaliyadan  gəlmə  sayırdılar).  Deməli,  bu  məlu mat  ―Maday‖  etnonimin in 
Herodot  tərəfindən  mənasının   izahı  təşəbbüsü  və  xa lq  et imologiyasıdır.  I  əsr 
müəllifi  Strabon  (Strabon,  XI,  13,  10)  da  yazır  ki,  Medeya  Yasonla  burada 
hakimiyyətdə olublar və ona görə ölkə Mid iya adlanıb. 
 
 
Məntiq elmində yenilmə z prinsipə görə  gətirilən dəlil obyektiv olmad ıqda 
(Midiya  adının  Kolxidadan  gğlmiş  Medey  adlı  b ir  qadının  ad ından  olması) 
çıxarılan nəticə  (midiyalıların ari olması) də dü z sayılmır.   
 
 
Madaylar  mannalardan  sonra  Azərbaycanda  ikinci  dövlət  qurumunun 
əsasını qoymuş ulu türk əcdadlarımızdan birid ir, buna heç bir şübhə yoxdur. 
 
Azərbaycan  xalq ının  formalaş ması  prosesində  madaylar  başqa  türk 
etnosları  ilə qaynayıb qarışdı.  Onların birbaşa varisləri  Cənubi Azərbaycan dilində 
danışan  Madabad,  Madi,  Mahnabad,  Mehni  (fars  dilin in  təsiri  ilə  ―d‖  səsi  ―h‖ 
səsinə  keçmişdir)  və  başqa  kəndlərdə  yaşamaqdadır  (201,  27).  Savalanda  indi 
əhalisi türkdilli Madya kəndi vardır. 
 
 
 
 
 
M i d i y a  t a y f a l a r ı. Yu xarıda qeyd etdik ki, Maday əvvəlcə konkret 
bir tayfanın, sonra tayfa ittifaqının, daha sonra bu tayfa ittifaqı  əsasında yaranmış 
dövlətin  adı  olmuşdur.  Etnoqrafiya  elmində  qəbul  olun muşdur  ki,  tayfa  ittifaqı 
etnik  mənsubiyyətcə qohum  tayfaların  birləş məsi  kimi  təşəkkül  tapır  və  birləşmə  
ittifaqda  sayca  çoxluq  təşkil  edən  tayfanın  adını  daşıyır.  Mid iya  tayfa  ittifaqında 
aparıcı tayfa Maday idi.   
 
 
 
 
 
Herodot  yazır  ki,  Mid iya  tayfa  ittifaqına  6  tayfa  daxil  id i:  maq,  arizant, 
budi,  bus,  paratagen  və  struxat  (He rodot,  I,  101).  Bu  tayfala r  barədə  çox 
yazılmışdır.  İ.  M.  Dyakonov  bu  tayfalardan  ikisinin   –  arizant  və  struxatların 
İrandilli  o lduğunu  yazmışdır  (102,  148,  154).  Bu  düz  fikir  deyil,  çünki  mü xt əlif 
dilli  tayfalardan  tayfa  ittifaqı  yaran mır.  İqra r  Əliyev  bu  tayfaları  Kaspidilli  (y əni 
Ela m-hürrit  dilli,  başqa  sözlə,  Qafqa zdilli)  sayır  (44,  99).  M idiya  tayfaların ın 
hamısının  İrandilli  olduğunu  deyənlər  də  vardır  (88).  Biz  isə  bu  tayfaların 
hamısının türk mənşəli olduğunu yazmışıq (85). 
 
 
 
 
M a q l a r.  Yu xarıda demişdik ki,  maqlar  mənşəcə mannalard ır. Binədən 
Manq  (ay)  formasında  olmuş  bu  etnonimin  qovuşuq  ―nq‖  səsi  ―q‖  səsinə 
çevrilməsi  ilə  maq  etnonimi  yaran mışdır.Yu xarıda  qeyd  etmişdik  ki,  Asur  v ə 
Urartu  mənbələ rində  manna,  mana  etnonimi  var,  maq  etnonimi  qeyd  edilmir, 
qədim fars və antik mənbələrdə  isə manna yo x, hər yerdə maq etnonimi vard ır. Er. 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
88 
əv.  519-cu  ilə  aid  fars  manbəində  və  er.  əv.  V  əsrdə  Herodotun  əsərində  manna 
etnonimin in  o lmamasını  adətən  belə  izah  ed irlər:  er.  əv.  VII  əsr  üçün  mannalar 
artıq  İrandilli  midiyalılar tərəfindən assimilyasiya edilmişdi  (44,97).  Lakin bu ola 
bilmə zd i,  çünki  dövləti,  payta xtı  olmuş  bir  xa lqı  tə xminən  yüz  il  müddətində 
əritmək  olmazd ı;  əvvələn,  yuxarıda  gətirdiy imiz  faktlardan  göründüyü  kimi, 
Maday xalq ı İran mənşəli deyildi; ikincisi, İ. M. Dyakonov və İqrar Əliyevin  özləri 
yazırlar  ki,  M idiya  çarlığının   mövcud  olduğu  dövrdə  (er.  əv.  673  –  550-ci  illər) 
Maday  xalq ı  yarana  bilməmişdi  (102,  65;  44    107).  Belə  o lduqda  mannaları  kim 
assimilyasiya edə bilərd i? De mə li, heç bir assimilyasiya prosesi getmə mişdir, Asur 
mənbələ rindəki mannalar qədim fa rs və yunan mənbələrindəki maqlard ır. 
 
Y. B. Yusifov d iqqətimizi aşağıdakılara  cəlb  etdi: er. əv. VII əsrdə Manna 
dövləti mövcud idi; er. əv.  615-ci  ildə  mannalar Asuriyanın kö məyinə gəlmişdilər; 
er. əv. 593-cü  il hadisələ rilə ə laqədar Manna (Minni ş əklində) yad olunur; deməli, 
VI  əsrin  90-c ı  illə rinədək  Manna  müstəqilliy ini  sa xla mışdı  (187,  181).  Y.  B. 
Yusifov  belə  nəticəyə  gəlir  ki,  er.  əv.  III-I  min illiklə rdə  Urmiya  gölü  hövzəsində 
(Mannada)  və  daha  geniş  ərazidə   türk  etnosları  yaşayırdı  (183,  22,  39).  Onun 
fikrincə, Manna adı  mixi ya zılarda s əciyyəvi id i, antik dövrdə isə bu ölkə tədricən 
Midiya  anlay ışı  altında  tanın mağa  başlayır.  Bu  o  deməkdir  ki,  hər  iki  ö lkən in 
əhalisinin  etnik  tərkibi  əsasən  türkmənşəli  idi.  Yu xarıda  gətirdiy imiz  yer  və  şəxs 
adları  da  bu  fikri  təsdiq  edir.  M idiyada  hakimiyyət  er.  əv.  550-ci  ildə  farslara 
keçdikdən sonra da  maqlar  (ondan əvvəlki  mannalar) böyük qüvvə olaraq  qalmış 
və hətta fars hakimiyyətinə qarşı er. əv. 522-c i ildə Qau matanın başçılığı  ilə üsyan 
etmişdilər.  Bununla  əlaqədar  olaraq  b ir  məsələni  aydınlaşdırmaq  lazımdır. 
Elamlılar  Madaya  Maktape  deyirdilər  (44,  93).  Bu  adın   sonu  Elam  d ilində  cəm 
bildirən  ―pe‖  şəkilçisindən  ibarət  o lduğuna  görə,  kök  ―Ma kta‖dır.  İqra r  Əliyev 
doğru  yazmışdır  ki,  Makta  ad ının  kö künü  maq  etnonimi  təşkil  edir  (44,  93). 
Buradan  belə  qənaətə  gəlmək  o lar  ki,  ―Maqday‖  kimi  s əslənmiş  Makta,  ya xud 
Maqta adının əsasını Manna etnonimi təşkil edir.  Ehtimal  ki, Maqtape elamlıların 
əvvəlcə  Manna  dövlətinə  və  manqlara  (maq lara)  verd ikləri  addır,  çünki  Maday 
dövlətindən  əvvəl  Manna  dövləti  vardı.  Mid iya  dövləti  yaranandan  sonra 
mannalara  verilmiş  adı  elamlılar  Madaya  da  şamil  etmişlər,  çünki  Manna  və 
Madaya  birləşdirilmişdi.  Ma ktape,  ya xud  Maqtape  is ə  mannala rın   əsl  ad ı  o lan 
manq  (maq)  etnonimindən  və  türkcə  ―tay‖  sözündən  ibarətdir.V.  V.  Barto ld 
yazmışdır  ki,  türk  etnonimlərində  ―tay‖  sözü  ―ö lkə‖  mənasındadır  (68,  109). 
Məsələn,  O.  T.  Molçanova  Altayda  246  toponimdə  bu  sözü  tay,  day,  tey,  dey 
formalarında  aşkar  etmişdir  (147,  82).  Məsələn,  Kazantay  toponimində  Kazan 
etnonimi  və  tay  sözü  var  və  ―Kazan  kəndi,  mahalı‖  mənasını  verir  (yenə  orada). 
De mə li,  ―tay‖  sözünə  görə  belə  nəticə  a lın ır  ki,  Makta  (Maqtay)  etnonimi  Ela m 
sözü  deyil,  çünki  elam  dilində  ―tay‖  sözü  yoxdur,  elamlılar  bu  sözü  türkmənşəli 
madaylardan  götürüblər.  Başqa  sözlə,  əvvəlcə  madaylar  mannaları  Maqtay 
adlandırmış,  elamlılar  bu  adı  midiyalılardan  götürərək  sonuna  cəm  bildirən  ―pi‖ 

---