Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
105 
 
Herodot  yazır  ki,  skiflər  əti  heyvanın  qursağına  doldurub  bişirirlər 
(Herodot,  IV,  61).  Bu  adəti  türk  xa lqlarının  ə ksəriyyətində  və  buryatlarda 
müşahidə etmişlər.  
 
 
 
 
 
 
 
Herodot  skiflə rdə  qardaşlaşma  adətinin  təsvirin i  (Herodot,  IV,  70) 
vermişdir. Erkən orta əsrlərdə bu adət qıpçaqlarda da olmuşdur (141, 54).  
 
Skiflərin  qədim  türklə r  olduğunu  göstərən  faktlardan  biri  də  onların  
allah larının adlarıd ır (Herodot, IV, 59).         
 
 
 
 
A p i   (Yer ilahəsi). İran mənşəli ad  sayılır və fars dilindəki ab  – ―su‖ sözü 
ilə  ə laqələndirilir.  Türkcə  ebi,  əbi  –  ―ulu  nənə‖  (―babanın  nənəsi‖),  ―böyük 
ana‖, ‖ulu ana‖ (babanın anası, 166, I, 220, 224) sözündəndir. Qəd im türklərdə aba, 
həm  ―ana‖,  hə m  də  ―əcdad‖,  ―ulu  ata‖  mənala rında  idi  (yenə  orada).  İ.Miziyevə 
görə, Şimali  Qafqazda yaşayan türk balkar  –  qaraçaylarda indi də Apisat (Api və 
türkcə sat – ―müqəddəs‖ sözündən) allah ına sitayişin qalıq ları vard ır (141, 76). 
 
P  a  p  a  y    (Baş  allah).  İranmənşəli  ad   sayılır  və  fars  mənşəli  papak  – 
―qoruyucu‖  sözü  ilə  əlaqələndirilir.  Əslində  türkcə  baba  –  ―ulu  baba‖,  ―babanın 
babası‖,  ―soybaşı‖  (166,  II,  10-  11)  sözündəndir.  Qədim  türklərin  məişətində 
əcdada  sitayiş  mühüm  yer  tuturdu.  Herodot  midiyalılarda,  Strabon  albanlarda 
əcdadlara sitayişin olduğunu yazmışdır.  
 
 
 
 
 
Q o y  t o s i r  (allah adı). İran mənşəli ad sayılır. Türkcə qoy, qok – ―göy‖, 
―mav i  səma‖  və  tesir,  teşir  (teşmək,  deşmək,  yarmaq,  yarıb  keçmək  felindən) 
sözlərindəndir. Azərbaycanca ifadə etsək, bu ad ―göyü deşən‖, ―göyü yarıb gələn‖ 
(Günəş şuası)  mənasındadır. İzahımızın doğruluğunu Herodotun belə bir  məlu matı 
təsdiq edir ki, skiflə rdə Qoytosir yunanlardakı Apollondur. Yunanlarda is ə Apollon 
allah ı ―Günəş işığı‖, ―Günəş ziyası‖ mənasında idi.    
 
 
 
A  r  q   i  m  p  a   s    (i  lahə  ad ı).  Herodot  qeyd  edir  ki,  skiflə rdə  bu  ilahə  
yunanlarda Afrodita –  Uraniya  ilahəsi ilə  eynidir  (IV;  59).  Yunanlarda  is ə hə min 
ilahə  məhsuldarlıq  allahı  id i.  Türkcə  irk in  –  ―bir  neçə  gün  aramsız  yağan  yağış‖ 
(100, 212) və baş – ―başçı‖ sözlərindəndir. Bir neçə gün yağan yağış məhsuldarlığa 
səbəb olur. De məli, Arqimpas ―yağış başçısı (ilahəsi)‖ mənasındadır.    
 
Skiflərin türkmənşəli o lduğunu onların ş ə xs adları da göstərir.  
 
 
Skiflərdə şəxs adları  
 
T a k s a k. Skiflərdə çar ad ı (e r. əv.  513-cü il).  V. İ. Abayev bu adı osetin 
dilində  ―sürətli  mara l‖  (―qaçağan  mara l‖)  kimi  izah  etmişdir  (39).  Biz  bu  adın 
sonunda türkcə “uşaq”  (―oğlan uşağı‖) sözünün olduğunu yazmışıq (85). Əslind ə 
Taksak şəxs adı qədim türkcə tanq – ―möcüzə‖, ―qeyri - adi‖, ―valehedici‖, ―ço x 
gözəl‖ (100) və sak, çak – ―sayıq‖, ―ayıq‖ (100, 480), yaxud çaq – ―söz‖, ―dərdsiz‖, 
―keyfi kö k‖, yaxud  qədim türkcə  sağ – ―ehtiyatlı‖  (Azərbaycan dilində ―sağın maq‖ 
felinin   kö kü),  yaxud  türkcə  çak  –   ―böyük‖,  ―qüvvətli‖  (160,  III,  2,  1451) 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
106 
sözlərindən ibarətdir. Quru luşca Orta Asiyada er. əv. III əsrdə Arşak (Arşak adın ın 
İran dillərində ars –―ayı‖ sözündən olması  fikri səhvdir. Ona görə ki, Arşak  indiki 
Türkmən istan ərazisində yaşamış və antik  mənbələrdə dağ adlandırılmış tayfadan 
indi;  həmin  tayfa  isə  türkmənlə rdə  indiki,  tək ə  tayfasının  ulu  əcdadıdır),  X  əsrdə 
Çin Türküstanında Kaşqar əyalətinin hakimi  Oğulçak, səlcuq oğuzlarından Turşak 
(31,  76), ―İqor polku haqqında dastan‖da qıpçaq xanı  Konçak və b. şəxs adları  ilə 
müqayisə olunur.  
 
 
 
 
 
A  t  e   y.  Er. 
əv. IV əsrdə skiflərdə çar adı (Po mpey Troq, IV, 2). Er. əv. 339-cu  ildə 90 yaşında 
ikən Ma kedoniya çarı  Filipp (İsgəndərin atası)  ilə döyüşdə ölmüşdür. İran mənşəli 
ad sayılır və osetin dilində ―ədə‖ sözü  ilə əlaqələndirilir.  Yu xarıda er. əvvəl 881-
880-c i ildə Mannada bir hakimin Ata adlandığın ı de mişik. Türkcə  ata (tatar d ilində 
―ata‖  sözü  ―atay‖  kimi  tələffü z  edilir),  yaxud  ada  –  ―böyük  qardaş‖,  ―cənab‖, 
―sahibkar‖ (166, I) sözündəndir. ―Oğu znamə‖lərdə  Oğuz  xaqanın nəslindən Ata – 
xaqan şəxs adı ilə müqayisə olunur. 
 
 
 
A s p a k. Er. 
əv.  VII əsr). İran mənşəli ad sayılır və farsca əsb – ―at‖ sözü ilə əlaqələndirilir  (39, 
281).  Əslində  isə  türkcə  as  –   ―nəvazişli‖,  yaxud    as,  es  -    ―ağıllı‖,  ―zəkalı‖, 
―dərrakəli‖  (166,  I,  306) və bak -  ―bəy‖, ―tayfa ―başçısı‖, ―knyaz‖ sözlərindəndir. 
Er.  əv.  VII  əsrdə  Mid iyada  işkuzla rın  başçısı  İşpakay  adı  ilə  eynidir.  Şima li 
Qafqazda  karaçay-balkarlarda  İspak  (141),  Vo lqaboyu tatarlarında  geniş  yayılmış 
İşpak, İşbay adları ilə müqayisə olunur. 
 
 
S  p  a  r  q  a  p  i  t.  Er. 
əv.  VII  əsrdə  skiflərdə  bir  çarın  adı  (Herodot,  IV,  76).  İran mənşəli  ad  sayılır  və 
Avesta dilində sparəqa – ―tənək‖, ― meynə‖, ― zoğ‖ sözü ilə  əlaqə ləndirilir (39, 304). 
Əslində Esbiro kbit ad ının qədim yunanca yazılışıdır. Türkcə es – ―ağıllı‖, ―zəkalı‖, 
―dərrakəli‖,  birok  –  ―yalnız‖,  ―yeganə‖  (166,  II,  151)  və  bit  –  ―boy  at‖,  ―böyü‖ 
(166, II, 154) sözlərindəndir. Ad ―ancaq ağıllı böyü‖ mənasını verir. Er. əv. 530-cu 
ildə  Orta Asiyada sakların ça riçası To mirisin oğlunun adı da Sparqapit idi.  Qədim 
türklərdə şəxs adlarında ―böyü‖, ―boy at‖  mənasında ―bit‖ sözü  xəzərlərdə  xaqan 
qadın Barsbit (bu ad ―Bəbir  kimi boy at, böyü‖ mənasındadır) və skiflərdə Ariap it 
adında vardır. 
 
 
 
X  o  n  a  x  i  s.  Skiflə rdə  bir  çarın  adı. 
―Xonax‖ ko mponentindən və yunan dilində adın sonuna əlavə olunmuş “is” adlıq 
hal şəkilçisindən ibarətdir.  İran mənşəli ad sayılır və osetin dilində - xonek ―dəvət 
edən‖ sözü ilə əlaqə ləndirilir (39, 168).  E.A.Qrantovskiyə görə, bu ad hind dilində 
k hanaka  –  ―qazıyan‖  (yer  qazan)  sözündəndir  (88,  205).  Əvvəlinə  danışıqda  ―h‖ 
səsi  əlavə  olun maqla   türkcə   inak ,  unak   –  ―dost‖,  ―etibarlı  ada m‖,  ―ya xın 
yoldaş‖,  ‖ümid‖  (166,  I,  654)  sözündəndir  III  əsrdə  Çin  Türküstanından  gəlib 
Qafqa zda  məskunlaşmış  türk  tayfasının  başçılarından  Konak,  VII  əsrdə  Xə zər 
xaqanlarından  Qonak,  Albaniyada  ―türk  süvari  ordusunun  rəisi  Qonaq‖  (―Alban 
tarixi‖, II kitab,  15-ci  fəsil), erkən orta əsrlərdə bulqar  xan ı  Konak şəxs adları  ilə 
müqayisə olunur.  
A n a x a  r s i s.  Skiflərdə şə xs adı (Herodot, IV, 46). İran mənşəli ad sayılır 
və Avesta dilində anahvarti – ―toxunulma mış‖, ― zərə r çə kmə miş‖ sözü ilə  bağlanır 

---