18
İsaxan İSaxanlı
etməyə
və
ya
dəyişdirməyə
yox
,
onun
isti-
fadəsini
həvəsləndirməyə
borclu
idi
.
Bax
bu
vəziyyəti
M
.
F
.
Axundov
nəzə-
rindən
qaçırtmışdı
.
Bəli
,
onun
Konstantinopol
və
Tehran
əyanlarına
bu
müraciətləri
nahaq
idi
.
Başqa
tədbirlər
lazım
idi
.
Başqa
dövr
lazım
idi
.
Hər
xalqın
özünü
dərk
et-
məsinə
,
xalqların
öz
məktəblərinə
malik
olub
,
orada
uşaqlarını
öz
ana
dilində
və
dilinin
konstruksiyasına
(
quruluşuna
)
daha
uyğun
gələn
əlifba
ilə
öyrətməsinə
şərait
yaradan
quruluş
lazım
idi
.
Bu
şəraitləri
isə
nə
çar
mütləqiyyəti
,
nə
sultan
istibdadı
,
nə
də
şah
rejimi
verə
bilərdi
.
”
Beləliklə, əlifba məsələsində heç bir dəyişikliyə nail ola bilməsə
də, ərəb əlifbasında hərflərin şəkillərinin latın hərfləri ilə əvəz edilmə-
si ideyası ilk dəfə M.F.Axundovdan gəlmişdir. Bu ideyanın həyata ke-
çirilməsi missiyası isə təxminən yarım əsr sonra, başqa insanların üzə-
rinə düşəcəkdi.
Yeni əlifba uğrunda mübarizədən danışanda, M.F.Axundovun
müasiri və dostluq münasibətləri olan Mirzə Melkum Xan (1833-
1908) haqqında da bir qədər danışmaq lazım gəlir.
Milliyyətcə erməni olan Mirzə Melkum Xan (o, müsəlmanlığı
qəbul etmişdi) fars dilində əlifba məsələsinə həsr edilmiş 2 fundamen-
tal əsər «Şeyx və Vəzir», «Məbdəi tərəqqi» (inkişafın başlanğıcı) əsər-
lərini yazmışdır. Bu kitabların hər ikisinin tərcüməsi (ərəb əlifbası ilə
türk dilində) 1905-ci ildə Bakıda, 1907-ci ildə Tiflisdə nəşr etdirilmiş-
dir.
M.F.Axundov yeni əlifba uğrunda Mirzə Melkum Xanın fəaliy-
yətini çox yüksək qiymətləndirirdi. O, Mirzə Melkum Xanın London-
da İranın səfiri təyin olunmasından təəssüflənərək, 1875-ci ilin noyabr
ayının 8-də Mirzə Yusif Xana məktubunda yazırdı: “İranda
tək
bircə
nəfər
hikmət
sahibi
yazıçı
meydana
gəlmişdi
,
təəssüf
ki
,
onun
da
qəd-
Мирзя Мелкум Хан
(1833-1908)
Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid
19
rini
bilməyib
Londonda
həbs
etdilər
.
Onun
vəzifəsi
məgər
səfirlikdir
?
Onun
vəzifəsi
öz
bilik
və
arzularını
qələmə
almaqdır
.
Əgər
o
,
Tehran-
da
qalsaydı
,
ehtimal
etmək
olardı
ki
,
onun
səyi
nəticəsində
bəlkə
də
is-
lam
əlifbasını
dəyişdirmək
mümkün
olardı”.
“Xristianlar
arasında
İslamın
ən
sədaqət
k
ar
dostlarından
biri
,
hətta
birincisi” kimi qiymətləndirilən Mirzə Melkum Xan ərəb əlifba-
sının islahı yolunda
xüsusi layihələr hazırlamış və M.F.Axundova
məktublarından bəzilərini öz əlifbası ilə yazmışdır.
Yeni əlifba uğrunda mübarizədə, haqqında mütləq danışılması
lazım gələn şəxsiyyətlərdən biri də M.F.Axundovun davamçılarından
olan, 1889-ildə İranın Qafqazda Baş Konsulu olmuş Mirzə Riza Xan-
dır (1853-1935).
19-cu əsrin 70-ci illərində, ərəb əlifbasının islahı yolunda fikirlə-
rin yüksək vüsət aldığı bir dövrdə “Muşaq” adlı erməni qəzeti və
“Qolos” adlı rus qəzeti ərəb əlifbasının çətinliklərindən yazır və bunu
bəhanə gətirərək müsəlman uşaqlarının erməni və rus məktəblərində
oxuması təkliflərini irəli sürmüşdülər. Bu məsələdən təsirlənən Mirzə
Riza Xan, 1879-cu ildə latın hərfləri ilə “Risaleyi-Rüşdiyə” (Alphabet
Ruchdie) adlı əlifba kitabçası çap
etdirmişdir. Lakin hərflərin sayının
çox olması (əlifbada 49 hərf var
idi), sətirüstü işarələrə həddindən
artıq yer verilməsi, eləcə də bir sıra
hərflərin şəklinin bir-birinə çox ya-
xın olması və s. məqamlar bu əlif-
banın tətbiqinə və uğur qazanması-
na imkan verməsə də, latın əlifbası-
na praktik keçid baxımından bu əlif-
ba tarixi əhəmiyyətə malik idi. Bu,
Yaxın və Orta Şərqdə latın əlifbası
ilə çap olunan ilk əlifba kitabıdır.
Azərbaycan dilində olan mən-
bələrdə Mirzə Riza Xan barəsində
tərcümeyi-hal xarakterli heç bir
Mirzə Riza Xan
(1853-1935)