B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

ф
х
П
i
i
i
xi
И
K
K
И
.
1




Bu yerda: I
x.i.
– i – ishchining ish haqi; 
K
i
– i – ishchining ish haqi necha marotaba minimal ish haqidan 
yuqoriligini ko‘rsatuvchi koeffitsent; 
p – ishchilarning umumiy soni. 
Tarifsiz ish haqi tizimi ishlatilganda alohida ishchining ish haqini 
hisoblashda yuqoridagidan tashqari alohida ishchining mehnatiga ishtirok etish 
koeffitsentini aniqlash orqali ham, ishchining ish haqi fondidagi hissasini va ish 
haqining miqdori hisob kitob qilinadi.
Xozirgi vaqtda savdo va omaviy ovqatlanish sohasida ish haqining tarifsiz 
tizimidan ham keng foydalanilmoqda.
Bunda siljuvchi okladlar, shartnomaviy (mehnat shartnomasi, jamoaviy 
shartnomalarda ko‘rsatilishi mumkin) va komission usuli qo‘llaniladi.

---

29 
Ish haqining tarifsiz tizimida ish haqi fondini taqsimlash qoidasi ishlatiladi. 
Ya’ni brigada yoki jamoa uchun ajratilgan ish haqi fondi ishchi yoki xizmatchilar 
o‘rtasida ularning faoliyat natijasiga qo‘shgan hissasini (ishning murakkabligi, 
ishchining malakasi, javobgarligi darajasi, ishlagan vaqti kabilar) hisobga olgan 
holda taqsimlanadi. Bunda hir xil koeffitsentlar, ballar tizimi (reyting) kabilar 
ishlatilishi mumkin.
Ish haqining tarifsiz tizimining maqsadi ish yoki xizmatni (korxona, 
xo‘jalik sub’ekti, tashkilot) pirovardidagi natijani moddiy rag‘batlantirishga 
qaratiladi. Ushbu natijaga qarab ish haqi fondi rejalashtiriladi.
Ish haqi miqdori uning uchun ajratilgan mablag‘ hajmiga qarab aniqlanadi.
Albatta ishchiga qonuniy іujjatlarda belgilangan minimal ish haqi 
miqdorini to‘lash kafolatlanishi zarur.
Ish haqini siljuvchi okladlar tizimi ish yoki xizmat xajmi rejasi bajarilganda 
boshqa ko‘rsatkichlar (masalan: tovar aylanmasi tarkibi, muomala (davr) 
harajatlari darajasi va tarkibi, daromad, foyda miqdori, rentabellik darajasi, 
mehnat unumdorligi va boshqalar) o‘zgarsa belgilangan (kelishilgan) ish haqi 
miqdori o‘zgartirilib boriladi. O‘zgartirilish miqdori ko‘rsatkichlarni u yoki bu 
tomonlama o‘zgarilishi miqdoriga qarab koeffitsentlarda yoki foizlarda belgilanishi 
mumkin.
Komission ish haqi tizimi sotuvchilarga, savdo agentlari, dillerlar, reklama 
agentlari, tovarlar bilan ta’minlovchilar, ovqatlanish zali ma’murlari, tashqi 
iqtisodiy aloqalar bilan shug‘ullanuvchilar, ayrim mutaxasislar, xizmatchilar 
kabilarga qo‘llanilishi mumkin.
Komission ish haqi tizimining ko‘p xillari qo‘llaniladi. Konkret usuli 
korxona, savdo, ommaviy ovqatlanish shaіobchalarining maqsadiga, muomaladagi 
tovarlarning xususiyatiga, bozorning muhitiga va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi.
Tarifsiz ish haqining komission usuli qo‘llanilganda ish yoki xizmat 
natijasi miqdoriga komission foiz (yakka tartibdagi yoki jamoa, brigada) 
belgilanadi va u quyidagicha aniqlanadi:

---

30 
100
.
.
.
б
ф
К
ТА
б
Их


yoki 
100
.
.
i
ф
i
х
К
ТА
И


Bu yerda: TA – bajarilgan ish, xizmat miqdori yoki boshqa belgilangan 
ko‘rsatkich, bu yerda tovar aylanishi summasi keltirilgan; 
Kf – «TA» miqdoriga belgilangan komission to‘lov foizi, % da - 
tegishlicha «b» brigada, «i» alohida ishchi uchun. 
Korxona yoki xo‘jalik sub’ekti tovar aylanish xajmini oshirishga intilsa, 
odatda tovar aylanish xajmiga nisbatan komission foizi belgilanandi.
Masalan, savdo shaіobchasi sotuvchisiga magazin direktori tomonidan 
tovarlar aylanishi xajmiga nisbatan 10,0% komission to‘lovi belgilangan. Oy 
davomida tovar aylanishi xajmi 900000 so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, sotuvchini
ish haqi 90000 so‘mni (900000*10/100) tashkil qiladi.
Sotuvchilarga ish haqi komission usul bilan aniqlanganda tovar 
assortimentlariga qarab oshib boruvchi (progressiv) komission foizlar ishlatilishi 
mumkin. Masalan, tovar aylanishini har bir foiz o‘sishiga qancha foizga komission 
to‘lov o‘sishi mumkinligi belgilanadi.
Misol uchun, oziq-ovqatlar bilan savdo qiluvchi sotuvchiga minimal tovar 
aylanishi miqdori (rejada) 600000 so‘m, komission foiz – 10,0%, har bir foiz tovar 
aylanishiga komission to‘lov summasi 0,5% o‘sishi belgilangan va haqiqiy tovar 
aylanishi 700000 so‘mni tashkil qiladi.
Bu holda oziq-ovqatlar bilan savdo qiluvchi sotuvchining ish haqi 
quyidagicha aniqlanadi: 
1. Tovar aylanishi rejasining bajarilishi (TAf) 
TAf = 700000*100/600000 = 116,7% 
2. Rejadagi komission to‘lov summasi (Kix
.r
) 
Kix
.r
= 600000*10/100 = 60000 so‘m

---

31 
3. Komission taqdirlash foiz hisobida (KRF) 
KRF = (116,7 – 100,0) * 0,5 = 8,35% 
4. Sotuvchining oylik ish haqi (I
xi
)
Ix
.i
= 60000 + 60000*8.35/100 = 60000 + 5010 = 65010 co‘m 
Komission – oshib boruvchi (progressiv) usul ishlatilganda ish haqini 
quyidagicha aniqlash formalasini tavsiya qilamiz.
100
.
.