XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı
(1900 – 1918-ci illər)
184
Şərab istehsalı, milyon vedrə 1,35 1,19 2,0 2,07 1,83
1,74 2,22 2,55
Tütündən tənbəki istehsalı, min
pud
10,02
10,1 9 7,7 9,2 9,5 10,6 10,7 15,8
Biyan kökü emalı,milyon
pud
0,92 0,84 0,79 0,86 0,79 1,05
Göstəricilər
İllər
1909 1910 1911 1912 1913 1914 1915 1916 1917
Mis filizi çıxarılması, milyon
pud
3,7 3,2 1,8 2,5 1,9 1,0 0,5 0,7 0,2
Kükürd və mis kolçedanı çıxa-
rılması, min pud
210 277,3 293,2 326,5 303,5 252,1 474,2 924,3 213,6
Mis istehsalı,
min
pud
89,3 95,4 96,2 89,0 78,9 55,9 64,7 109,5 118.7
Daş duz istehsalı, min pud
367,9 386 545.5 610,8 391 456,2 201,1 368,4 344,9
Mahlıc istehsalı,milyon
pud 1,3 1,7 2,1 2,7 1,8 1,84 1,1 1,1 0,6
Xam ipək (barama) istehsalı,
milyon manatlıq
14,2
27,3
Balıq istehsalı,
milyon
pud 7,7
12,8
6,6
Kürü istehsalı,
min
pud
21,9 14,2 24,3 24,6 24 21 22,2
Şərab istehsalı, milyon vedrə 2,56 2,74 2,37 2,27 4,06 2,23
Tütündən tənbəki istehsalı, min
pud
14 14,4 15 15,6 12,3 12,4
Biyan kökü emalı,milyon
pud 1,5 1,1 0,98 1,8 2,04 0,89 0,29 1,26
Cədvəlin təhlili belə bir nəticəyə gəlməyə əsas
verir ki,
Azərbaycanın metallurgiya, yüngül və yeyinti sənaye sa-
hələrinin inkişaf sürəti sabit səciyyə daşımamış, qısa zaman
intervalında (1900-1917) artım meyllərini vaxtaşırı azalma
meylləri əvəz etmişdi. Dağ-mədən sənayesində kükürd və mis
kolçedanı çıxarılması, daş-duz istehsalı, yüngül sənayedə
mahlıc istehsalı nisbətən sabit inkişaf etmiş, xam ipək istehsalı
1900-1915-ci illər arasında 13
dəfədən çox, 1900-1913-cü
illərdə balıq istehsalı 10-12 dəfə, şərab istehsalı isə 3 dəfədən
çox artmışdı.
1910-1914-cü illərdə Rusiyada xam ipəyə olan tələbatın
artması ilə əlaqədar Azərbaycanda yeni ipəksarıyan və
ipəkəyirən müəssisələrin açılması nəticəsində iri ipək emalı
fabriklərinin sayı 137-ni keçmişdi. 1915-ci ildə istehsal edilmiş
27,3 milyon manatlıq xam ipəyin 80%-ni ayrı-ayrı şirkət və
V mühazirə
185
səhmdar cəmiyyətlərə
məxsus müəssisələr verirdi.
Azərbaycanın pambıqtəmizləmə sənayesində onlarla şirkət və
və səhmdar cəmiyyətə məxsus 100-dən çox zavod ildə orta
hesabla 1,5 – 2 milyon (çox zaman hətta 2,7 milyon pud)
mahlıc istehsal edirdi. Bu sənaye sahəsinə qoyulan kapitalın
80%-i milli burjuaziyaya (H.Z.Tağıyev,
Mahmudbəyov qar-
daşları və b.) məxsus idi.
Müharibə ərəfəsində ölkəmizdəki 160-dan çox gön – dəri
müəssisəsi ildə orta hesabla 100 min pudadək məhsul istehsal
edirdi.
1900-1914-cü illərdə Azərbaycanda 1200-dən çox şərab,
spirt və araq istehsal edən zavod hər il bağlardan yığdığı 5 – 6
milyon pud üzüm məhsulunun böyük hissəsini emal edirdi.
Ümumiyyətlə, Cənubi Qafqazda istehsal olunan şərabın üçdə
birini, konyakın 45%-ni, pivənin isə 62%-ni Şimali Azərbaycan
verirdi.
Müharibə ərəfəsində, 1913-ildə Azərbaycanda tütün -
tənbəki və papiros gilizi fabriki 40 min pud məhsul istehsal
etmişdi.
Balıqçılıq və balıq emalı sənayesinin 70%-i azərbaycanlı
sahibkarların (H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev, M.Muxtarov,
T.Səfərəliyev və b.) əlində idi. Balıqçılıq
sənayesinin yüksəliş
keçirdiyi 1913-cü ildə 34 milyon manatlıq dəyərində 12,8 milyon
puddan çox balıq məhsulu istehsal olunmuşdu. Azərbaycanın
balıq və kürü məhsulları Rusiya ilə yanaşı, ABŞ, Almaniya,
Fransa, Polşa və başqa ölkələrə ixrac edilirdi.
XX əsrin əvvəllərində ölkəmizin balıqçılıq sənayesində
30-dan çox şirkət və 7 səhmdar cəmiyyət fəaliyyət göstərirdi.
Bütövlükdə balıqçılıq təsərrüfatı və balıq sənayesinə 24,5
milyon manat kapital qoyulmuşdu. Balıqçılıq da daxil olmaqla,
Azərbaycanın yeyinti sənayesi kapital qoyuluşunun həcminə,
məhsulun ümumi miqdarına və fəhlələrin sayına görə (təkcə
balıqçılıqda 40 min nəfərdən çox işçi var idi)
neft sənayesindən
XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı
(1900 – 1918-ci illər)
186
sonra ikinci yeri tuturdu.
Danışılan dövrdə Rusiyada biyankökü emal edən 7 za-
voddan 4-ü Azərbaycanda idi.
Kapitalist sənaye sahələrinin sürətli inkişafı şəhərlərin
böyüməsinə və şəhər əhalisinin xüsusi çəkisinin artmasına
gətirib çıxartmışdı. 1913-cü ildə Azərbaycanda yaşayan 2,5
milyon nəfərə yaxın əhalinin 580 mindən çoxu (24%-ə qədəri)
şəhərlərdə yaşayırdı. 1904 – 1913-cü illərdə Gəncə şəhərində
əhalinin sayı 36,8 min nəfərdən 57 min nəfərə, Nuxanın əhalisi
29,7 mindən 42,6 minə, Şuşanınkı isə 33,1 mindən 42,7 min
nəfərə çatmışdı. Şəhərətrafı qəsəbələrlə birlikdə Bakıda 300
min nəfərdən çox əhali yaşayırdı ki, bu da ölkənin bütün şəhər
əhalisinin 52%-ə yaxını demək idi.
Şəhər və qəzalarda maliyyə – kredit və bank fəaliyyətinin
genişlənməsi nəticəsində bu tipli müəssisələrin sayı artırdı.
Azərbaycanda olan 34 bank müəssisəsinin 20-si Bakıda
yerləşirdi. Milli kapitalın nümayəndələri olan H.Z.Tağıyev,
M.Nağıyev və b. təmsil olunduqları Bakı – ticarət – səhmdar
bankının ilkin kapitalı 3 milyon manata bərabər idi.
Şimali Azərbaycanın daxili və xarici ticarətində Bakı
limanı böyük rol oynayırdı. 1912-ci ildə bu limanın ümumi mal
dövriyyəsi 350 milyon puda çatmışdı.
Dəniz yolu ilə Rusiyaya
300 milyon puddan çox neft məhsulları göndərilirdi.
Azərbaycandan Rusiyaya pambıq, xam ipək, mis, şərab, balıq
məhsulları aparılır, oradan isə neft sənayesi üçün avadanlıqlar,
taxıl, qənd, meşə materialları və s. gətirilirdi. Cənubi
Azərbaycanın daxil olduğu İranla aparılan ticarət dövriyyəsinin
illik dəyəri 20 – 25 milyon manata çatırdı və ixrac idxalı
üstələyirdi. 1910 – 1915-ci illərdə Xəzər ticarət donanmasında
831 gəmi var idi ki, bunun da 261-i buxarla işləyirdi.
3. Kənd təsərrüfatının vəziyyəti
V mühazirə
187
XX əsrin əvvəllərində aqrar sahədə də bir çox irəlilə-
yişlər baş vermişdi. Müharibə ərəfəsində 1,3 milyon desyatinə
çatan əkinə yararlı torpaq sahələrinin yarıdan çoxunda buğda,
arpa və düyü, 12%-ində isə pambıq əkilirdi. 1903-cü ildə 60
milyon puda yaxın taxıl məhsulları yığılmışdı. Bütün
təsərrüfatların 10%-ni təşkil edən qolçomaq (kənd burjuaziyası)
təsərrüfatlarında 1913-cü ildə 20 milyon pud (ölkə üzrə bütün
taxılın 1/3-i) taxıl əldə edilmiş və bunun 15 milyon pudu
bazarlara satışa çıxarılmışdı. Ümumiyyətlə,
Azərbaycanda hər
desyatin torpaq sahəsindən orta hesabla 42 pud taxıl
götürülürdü.
Bütün Cənubi Qafqazda istehsal edilən çəltik məhsulu-
nun 85%-dən çoxu Şimali Azərbaycanda becərilirdi.
Kənd təsərrüfatı istehsalının texniki təchizatının zəif ol-
ması, k/t maşınlarının kənardan gətirilməsi, ixtisaslı mütə-
xəssislərin azlığı bu sahənin sürətli inkişafını ləngidən amillərin
sırasına daxildir.
XX əsrin əvvəllərində aqrar inkişafın əsas xüsusiyyət-
lərindən biri istehsalın ixtisaslaşmasının
daha da dərinləşməsi
və müəyyən sahədaxili sturuktur dəyişikliyinin baş verməsi
hesab oluna bilər. Belə ki, sənaye pambıqçılığının inkişafı 1900
– 1913-cü illərdə pambıq əkini sahələrinin 5,5 dəfə artaraq 19
min desyatindən 105 min desyatinə çatmasına gətirib
çıxartmışdı. Pambıqçılqda maşın və traktorlardan istifadə edilir
və cərgəli əkin üsulu tətbiq olunurdu. Dənli və xüsusilə texniki
bitkilər əkinlərinin genişlənməsi yeni suvarma şəbəkələrinin
yaradılmasını tələb edirdi. Bu dövrdə Kür və Araz çayları
üzərində 150-dək suvuran qurğu qurulmuş,
Muğan və Mil
düzündə 500 kilometr uzunluğunda suvarma arxı və kanalı
çəkilmişdi. Rusiya sənayesinin mahlıca artan tələbatını nəzərə
alan hökumət orqanları pambıqçılıq təsərrüfatının
genişləndirilməsində maraqlı idi. 1904-cü ildə Qafqaz
pambıqçılarının birinci qurultayının Ağdaşda keçirilməsi bunu