Baki dövlet universiteti
Yüklə 4,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ərəb dilində bağlayıcılar və onların ayəti-kərimələrdə işlədilməsinin leksik- qrammatik xüsusiyyətləri 79
bağçalar, (növbənöv) meyvələr və ot-ələf yetişdirdik. Bütün bunlar sizin və heyvanlarınızın istifadəsi üçündür. ) Müəllif ilk öncə bu ayəti-kərimdə işlədilmiş isimləri, sonra feilləri və nəhayət, köməkçi nitq hissələrini sadalamaqla ərəb ədəbi dilində nitq hissələrinin isim, feil və “harf” olmaqla üç yerə bölündüyünü göstərir. “Harf” istilahı ilə köməkçi nitq hissələrini nızırdə tutur. 12
bəhs edərkən qeyd edir ki, qrammatik mənaya xidmət göstərən bağlayıcılar tabelilik və tabesizlik əlaqələri əsasında söz, söz birləşmələri və cümlələrin əvvəlində, eləcə də ortasında istifadə olunur. Bağlayıcılar نايبلا فطع və فطع
kimi mənaca iki qismə ayrılır. Әvvəlcə فطع
نايبلا
istilahı “bəyan etməyə meyl etmə” mənasına uyğun gəlir və bağlayıcılar özü burada ayrıca bir qrammem kimi iştirak etmir. Burada فطع termini bir növ appozitiv xarakterli söz birləşmələrini leksik-cəhətdən bir-birinə bağlamaq məqsədini güdür. فطع
dedikdə ərəb dilində təyin rolunda çıxış edərək təyinlənənlə uzlaşan təyini söz birləşməsi yaradan appozitiv söz birləşmələri nəzərdə tutulur. Məşhur sovet şərqşünası B. M. Qrande bu tip birləşmələri bağlayıcısız, yəni “приложение соединительное разъяснительное” 13 məhfumu ilə ifadə edərək onları appozitiv ismi birləşmələrə aid etsə də, təyinin isimlə və sifətin digər mənaca növləri ilə ifadə olunmuş birləşmələrin eyni olmadığını vurğulayaraq göstərir ki, təyinlənəndən sonra gələn isim qrupu əsasən izafət formasında olaraq təyin etdiyi sözlə yalnız hala görə uyğunlaşır; كوخأ ينءاج
ديز - Qardaşın Zeyd yanıma gəldi. Müəllifin fikrincə, insanın qardaşı çox ola bildiyindən məhz Zeyd adlı qardaşın gəldiyi nəzərdə tutulur. Digər bir nümuməyə müraciət edək: Aləmlərin Rəbbi Allaha həmd olsun! دمحلا
بر
نيملاعلا
! Burada
بر
نيملاعلا ifadəsi الله sözünün təyini rolunda çıxış edir. Bu qəbildən olan söz birləşmələrinin tərəfləri arasındakı uzlaşma əlaqəsi bəzi hallarda müəyyənlik və kəmiyyətə görə baş verir. Söz birləşmələrinin tərəfləri arasındakı qrammatik bağlılıq, təbii ki, məna cəhətdən olur və tabe sözlərə aid edilir. Bu növ söz birləşmələrində təyin edən söz tabeedici olmaqla yanaşı digər tabeedici sözlərdən fərqli və oxşar cəhətlərə malikdir.
12 21 -29 تايلاا ، سبع ةروس 13 Гранде В. М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещение. Издательство Восточной литературы, Москва, 1963, стр. 34-349
Süsən Yusif qızı Aslanova 80
Məlumdur ki نايبلا فطع təyinolunan sözlərin aydınlaşdırılması və ya xüsusi şəkildə vurğulanması baxımından “həqiqi təyinə” bənzəsə də, ondan onunla fərqlənir ki, təyinin digər növü olan sintaktik keçid xarakterli “səbəbi təyin” bitişən əvəzliklərlə də işlənə bildiyi halda, لطع
xarakterli təyinlər əsasən təyin etdiyi isimlə bağlı fəxri ad, ləqəb, təxəllüslə eyni mənalı söz birləşməsi deyil, ayrı-ayrı mənalı iki sinonim söz yaradır. Әrəb dilində appozitiv xarakterli bu növ söz birləşmələri xarakterli bu növ söz birləşmələri ərəb dilində təyin kimi işlədilən əlavə isimlərlə (لدبلا), xüsusən onun bir növü olan لكلا
لامتشا ya
لدب
نم لكلا لكلا
növü ilə qarışdırıla bilir ki, yeri gəldikdə bu fərqli cəhətlər açıqlanacaqdır. Әrəb dilində sintaktik uzlaşma məsələsinə bir qədər fərqli yanaşılmalıdır. Məsələ ondadır ki, ənənəvi ərəb dilçiliyinə görə ərəb dilində cümlədəki bütün adlar fleksiya əlamətlərinin dəyişməsinə görə iki yerə bölünür: a) “idarə olunanlar” (تلاومعم), yəni təsiredici qrammatik amillərin nəticəsində təsir altında olanlar; b) “uzlaşanlar” (عباوت), yəni öz fleksiyalarına görə digər sözlərlə uzlaşanlar. Deməli, ərəb dilində, ərəb dilçilərinin fikrincə, idarə olunan söz bu və ya digər leksiyanı əsasən idarəedici söz qismində çıxış edən “təsiredici amilin” fəaliyyəti nəticəsində qəbul edir. Buna قباطت “uzlaşma” deyilir. “Uzlaşma” anlamına uyğun gələn qrammatik kateqoriyada isə əlaqələr fərqlidir. Bu kateqoriyada sözlər bu və ya digər hal fleksiyasını “idarəedici amilin”təsiri altında olan digər sözün qrammatik formasına uyğun qəbul edir. Buna görədir ki, عباوت termini “ardıcıllar”, “müşayət edənlər”, “uzlaşanlar”, “başqasının izi ilə gedənlər” kimi səslənir. Әrəb qrammatikləri “tabe olanlar” qəbilindən olan sözlərin beş növünü qeyd edir: تعن( atributiv əlavəli), فوحلاب فطعلا (bağlayıcılı birləşdirici əlaqə), ديكاتلا (qüvvətləndirici əlavə), لدبلا ( əvəzedici əlavə), لفطع
نايبلا
(izahedici əlavə), ةفص və ya تعن terminləri ilə isə ərəb dilçiləri özündən əvvəlki mənaca tam uzlaşan söz və ya söz birləşməsini adlandırırlar və bu növ birləşmələr توعنص و تعن bölməsində açıqlanır. Onların fikrincə, yalnız ةفص , yaxud تعن önündəki sözü tam təsvir və xarakterizedə bilər, digər dörd əlavə isə həmin sözlə ancaq birləşə, onu qüvvətləndirə, əvəz, yaxud izah edə bilər. Әrəb dilində tabe sözlərə فطع
قسنلا
tabesizlik bağlayıcıları da daxildir. İdarə olunan sözlər تلاومعم isə qrammatik amilin idarəedici təsiri altında olan sözlərdir ki, buraya bütün isimlər və feilin indiki-gələcək zamanı daxidir. İdarə olunan sözlər تلاومعم
ةلاصلااب
“birbaşa idarəolunanlar” və تلاومعم
ةيعبتلاب
“idarəçi sözlər vasitəsilə idarə olunanlar” kimi iki qismə ayrılır. Birincilərə fail, nəib-fail, mübtəda, xəbər, Yüklə 4,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|