Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин

İslamaqədərki dövr Ərəbistan yarımadasında tarix və tarixşünaslıq 
55 
 
 
XÜLASƏ 
 
İSLAMAQƏDƏRKİ DÖVR ƏRƏBİSTAN 
YARIMADASINDA TARİX VƏ TARİXŞÜNASLIQ 
 
E.F.MAHMUDOV 
 
 
Tarix elmi və ya tarixşünaslıq bəşər övladının yer üzərində yaşamağa 
başladığı andan etibarən günümüzə  qədər bütün qəbilə, tayfa, xalq, millət, 
ümmət və dövlətlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Hər bir cəmiyyət tarixini 
öyrənməyə  və onu qorumağa cəhd etdiyi və çalışdığı kimi İslamaqədərki 
dövrdə  Ərəbistan yarımadasında mövcud olan cəmiyyətlər də dövrün 
şərtlərinə uyğun şəkildə tarixə və tarixlərinə çox böyük əhəmiyyət vermişlər. 
Məqalədə İslamaqədərki dövrdə Ərəbistan yarımadasında yaşayan Ərəblərin 
tarix anlayışı, tarix şüurunun təşəkkül etməsi, onların tarixə qarşı 
münasibətləri, tarixi əldə etmə, öyrənmə  və qoruma metodları, yolları  və 
qurumları haqqında məlumat verilmişdir. Qeyd edilmişdir ki, İslamaqədərki 
dövr ərəblərində tarix və ya tarix elmi bəzi hallarda “yazılı tarix ənənəsinin” 
mövcud olduğuna baxmayaraq əsas etibarilə sözlü rəvayətlərə  və ya şifahi 
xəbərlərə  əsaslanırdı ki, bu da daha çox onların vahid yazı sisteminin tam 
inkişaf etməməsindən, oxuma və yazma vasitələrinin və  ləvazimatın 
kəsadlığından,  Ərəblərdə demək olar ki, hər  şeyin bədahətən olmasından, 
daxili dünyalarında meydana gələn məna və düşüncələrini dillərinə  gələn 
sözlərlə ifadə etmələrindən irəli gəlirdi. İslamaqədərki dövr ərəblərində tarix 
və tarixşünaslığın formalaşmasında “Ənsab-soy kökü, şəcərə elmi”, 
“Əyyamul-Arab”, “şer”, “axbar”, “xitabət” kimi ünsürlərin böyük rolu 
vardır.  İslamaqədərki dövrdə  Ərəbistan yarımadasında Fars və Bizans 
imperiyalarının hökmdarları haqqında tarixi məlumatlar,  Ərəblər arasında 
İbrani və Suryani dilində mövcud olan kitablar yanında bunların Ərəbcələri 
və  Ərəb dilində  bəzi hikmət kitabları da var idi. Eyni zamanda müəyyən 
şəxslər və  qəbilələr arasında olan müqavilələr, kölə mülkkiyyəti ilə bağlı 
sənədlər, əmannamələr, məktublar, muəllaqat mətnləri və xüsusilə də məzar-

---

 Elşad MAHMUDOV 
56 
qəbir kitabələri  Ərəb dilində yazılır və möhürlər  Ərəb dilində qazılaraq 
istifadə edilirdi. Buna görə  də  İslamaqədərki dövrdə  əksər məlumatlar, 
xəbərlər, xatirələr və ədəbi poeziya, qısa olaraq Ərəb mədəniyyəti və tarixi 
bəzi istisnalar olmaqla bərabər  əsas etibarilə insanların  əzbərlərində, 
hafizələrində, yaddaşlarında qorunaraq və mühafizə edilərək nəsillərdən 
nəsillərə nəql edilir, köçürülür və miras buraxılırdı. 
 

---

İslamaqədərki dövr Ərəbistan yarımadasında tarix və tarixşünaslıq 
57 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
ИСТОРИЯ И ИСТОРИОГРАФИЯ НА АРАВИЙСКОМ 
ПОЛУОСТРОВЕ В ДОИСЛАМСКИЙ ПЕРИОД. 
 
Э.Ф.МАХМУДОВ 
 
История и историография были в центре внимания племен, народов, 
наций  и  государств  с  момента  зарождения  человечества.  Доисламское 
арабское  общество  придавало  важное  значение  историческому  про-
шлому  и  как  любое  человеческое  общество  прилагало  все  усилия  для 
его  изучения.  В  статье  приводятся  сведения  о  становлении  историче-
ского самосознания арабов, проживающих на Аравийском полуострове 
в доисламский период, их представлениях об истории и её восприятии, 
основных  источниках,  к  которым  они  обращались  и  методах  их  исто-
рических исследований. В статье отмечается, что, несмотря на наличие 
письменности,  доисламская  арабская  историография  большей  частью 
основывалась на устных сведениях и преданиях, что было связано с от-
сутствием единой развитой системы письма, скудностью необходимых 
письменных  принадлежностей  и  также  свойственным  арабам  умением 
экспромтом  выражать  свои  мысли  и  идеи,  отражающие  их  духовный 
мир.  Таким  образом,  исторические  сведения,  мемуары,  поэтические 
произведения, одним словом, арабская культура и история большей ча-
стью хранилась в памяти людей, передавалась из уст в уста последую-
щим  поколениям.  В  статье  так  же  отмечается,  что  большую  роль  в 
формировании истории и историографии у доисламских арабов играли 
такие  элементы,  как  «Ансабуль-араб», «аййамуль-араб», «шер», «ах-
бар»  и  «хитабет».  В  доисламский  период  на  Аравийском  полуострове 
наряду с историческими сведениями о фарсидских и византийских пра-
вителях, книгами на древнееврейском и сирийском языках имелись их 
переводы на арабский язык, а также ряд собственно арабских книг. В то 
же время соглашения между отдельными лицами и племенами, различ-
ная документация, переписка, тексты и.т.д писались на арабском языке.  

---

 Elşad MAHMUDOV 
58 
 
SUMMARY 
THE HİSTORY AND HİSTORİAN AT THE PRE-ISLAMİC AGE 
Dr. E.F.MAKHMUDOV 
History and histology have been in the center of tribes, nations, 
populaces, communities, and countries from the beginning of the first 
human’s appearance on the earth till today. As every society afforded to 
learn and preserve their history, at the pre- Islamic age the societies, 
which had existed in the Arabian Peninsula, gave a great importance to 
their, also overall history, suited to their conditions of the epoch. On the 
report there were given information about, people’s history perception, 
who lived in the Arabian peninsula, the development of the historical 
comprehension, their attitude toward the history, the methods and ways 
of obtaining, studying, and maintaining the history till Islam period. It 
was indicated that, although at the history and historical science there 
was a ‘written history tradition’ before the Islamic age, it was mainly 
depend on stories and news that, it was the result of not developing 
single writing system completely, lacking of reading and writing 
equipments and for Arabians everything was extempore, it came from 
being used to express their inside feelings and senses by means of words. 
For shaping history and histology elements as ‘ansab’, ayyam al-arab”, 
“ er”, “axbar”, “xitaba” have a main place, before Islamic age. There 
was historical information about Persian and Byzantine empires, books 
in Jewish, Saurian and Arabian languages, moreover wisdom books in 
Arabian before the Islamic period at Arabian Peninsula. At the same 
time agreements between people and tribes, the documents of the slavery 
properties, letters, news, deposits, muellaqat, especially grave epitaphs 
were written in Arabian, and stamps were engraved in that language too. 
As the outcome of it, the most part of the knowledge, news, recollections 
and literary poetics, in short, the culture and history of the Arabians, 
with some exceptions, primarily were conveyed, copied, and inherited 
from one generation to another by the help of their memory or 
maintenance by heart at the pre- Islamic age. 
 

---