Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml
Yüklə 110,52 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- UOT 82.0; 82.09 AZƏRBAYCAN MÜHACİRƏT POEZİYASININ ARAŞDIRILMA VƏZİYYƏTİ N.M.CABBARLI
- К ПРОБЛЕМЕ ИЗУЧЕННОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ЭМИГРАНТСКОЙ ПОЭЗИИ Н.М.ДЖАББАРЛЫ РЕЗЮМЕ
- Key words
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml ər seriyası 2014
UOT 82.0; 82.09 AZƏRBAYCAN MÜHACİRƏT POEZİYASININ ARAŞDIRILMA VƏZİYYƏTİ N.M.CABBARLI AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu nikpur@live.com M əqalədə Azərbaycan mühacirət poeziyasının araşdırılma vəziyyəti xronoloji ardıcıl- lıqla izlənilir və belə bir qənaət ifadə olunur ki, 1980-ci illərin sonlarına qədər sovet Az ərbaycanında ideoloji-siyasi mülahizələrə yasaq olunduğundan elmi dövriyyədən kənarda qalmış bu bədii sərvətin ilk obyektiv qiymətini elə mühacirət ədəbi tənqidinin M.Ə.Rəsulzadə, M.B.M əhəmmədzadə, Ə.Cəfəroğlu, L.Elsevər, Alptəkin, Ə.Yurdsevər, Ə.Qaraca kimi görkəmli v ə tanınmış nümayəndələri vermişlər. 1980-ci ill ərin sonu – 1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının, o cümlədən poeziyasının araşdırılması yönündə yeni mərhələnin başlandığını vurğulayan məqalə müəllifi B.Nəbiyevin, N.Ələkbərlinin, Ə.Arasın uyğun araşdırmalarını sözüged ən mərhələnin diqqətəlayiq örnəkləri kimi təqdim və təhlil edir. Məqalədə belə bir yekun q ənaət əksini tapır ki, Azərbaycan mühacirət poeziyasının hazırkı araşdırılma vəziyyəti q ənaətbəxş sayıla bilməz və bu yöndə yeni araşdırmalara zərurət vardır. Açar sözl ər: mühacirət, poeziya, ədəbi tənqid, ədəbiyyat tarixi, araşdırma 1980-ci ill ərin sonlarına qədər sovet Azərbaycanında mühacirət ədəbiy- yatının nəşri və tədqiqi ideoloji-siyasi mülahizələrlə yasaq olunduğundan, bu z əngin bədii irs uzun müddət vətəndə elmi dövriyyədən kənarda qalmış, yüz minl ərlə soydaşımızın estetik zövqünün formalaşmasında, milli-mənəvi də- y ərlərə sədaqət ruhunda tərbiyəsində iştirak edə bilməmişdir. Əsas etibarilə mühacir az ərbaycanlılar arasında yayılan bu bədii sərvətin ilk obyektiv qiy- m ətini elə mühacirət ədəbi tənqidi vermişdir. Mühacir ət poeziyamızın ədəbi-elmi dəyərləndirilməsi yönündə öncüllük Az ərbaycan milli hərəkatının və siyasi mühacirətinin qüdrətli şəxsiyyətlərindən biri, görk əmli alim, ədib, publisist, tənqidçi və tarixçi Mirzə Bala Məhəmməd- zad əyə məxsusdur. Onun «Əli Usta və şeirləri» məqaləsi (1), «İstiqlal uğrun- 12 da» şeirlər məcmuəsinə yazdığı müqəddimə (2, 3-9), həmin müqəddimənin b əzi ixtisar və əlavələrlə Gültəkinin «Buzlu cəhənnəm» kitabında verilmiş variantı (3, 3-11) Azərbaycan mühacirət poeziyasının (və bütövlükdə ədəbiyya- tının) təşəkkülü, inkişafı, məfkurəvi yönü, bədii-estetik dəyəri barədə ilk elmi q ənaətləri əks etdirən araşdırmalar kimi əhəmiyyətlidirlər. Mühacir ət ədəbi-elmi fikrinin görkəmli nümayəndəsi prof. Əhməd Cəfər- oğlunun «Azəri ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsi» əsərinin sonuncu – V fəsli (4, 43-44), habel ə İstanbuldakı «Azərbaycan nəşriyyat yurdu»nun hazırladığı «Qurtuluş yollarında» şeirlər məcmuəsinin müqəddiməsi (5, 3-5) mühacirət poeziyamızın təşəkkül mərhələsinin öyrənilməsi baxımından müəyyən elmi d əyər kəsb edir. Az ərbaycan siyasi mühacirətinin lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı» əsərində də mühacirət poeziyamızın təqribən 1930-cu ill ərin ortalarına qədər keçdiyi yolun ümumi mənzərəsi canlandırılır. Az ərbaycan mühacirət poeziyasının intişarında Gültəkinin roluna yüksək dəyər ver ən M.Ə. Rəsulzadə onun «Buzlu cəhənnəm» şeirini «şah əsər» adlandırır, eyni zamanda «milli mühacir ət şərtləri içində bəlirən və yurdsevərlik ideyalarını tərənnüm edən» şairlər sırasında Sənanın (Məhəmməd Sadıq Aranın gizli imzasıdır – N.C.), Kərim Yaycılının (hərçənd o, statusu etibarilə mühacir deyildir, İqdır azərbaycanlılarındandır – N.C.), Almas İldırımın adlarını qeyd ed ərək, şeirlərindən örnəklər verir (6, 33-39). L ətif Elsevərin (Azərbaycan siyasi mühacirətinin II Dünya müharibəsin- d ən sonrakı dalğasına mənsubdur. Bu bilgini bizə Türkiyə alimi Ömər Özcan vermişdir – N.C.) «Mücahid» dərgisinin 1959-1960-cı il tarixli saylarında 5 t əfriqədə dərc etdirdiyi «Mühacirətdə Azərbaycan türk ədəbiyyatı» məqaləsin- d ə (7) əslində yalnız mühacirət poeziyamızın təşəkkülü və təqribən 40 illik inkişaf yolu nəzərdən keçirilir, digər janrlardan bəhs edilmir. Mühacirət ədəbiyyatını «milliyyətçi, türkçü, istiqlalçı bir ədəbiyyat» kimi səciyyələndirən mü əllif ilk iki təfriqədə onun ideya qaynaqlarından bəhs edir, XIX əsrin ortalarından XX əsrin əvvəllərinədək ədəbiyyatımızda istiqlal məfkurəsinin in- kişaf yolunu izləyir, bu prosesdə M.F.Axundzadə, H.Zərdabi kimi görkəmli şəxsiyyətlərin, «Əkinçi», «Füyuzat», «Molla Nəsrəddin», «Açıq söz» kimi m ətbuat orqanlarının rolunu xüsusi vurğulayır. Silsilənin 3-cü məqaləsi Gültə- kinin mühacir ət poeziyamızın təşəkkülündəki təkanverici rolunu əsaslandırır. 4-cü t əfriqə Almas İldırımın, 5-ci təfriqə isə Sənanın (Məhəmməd Sadıq Aranın) yaradıcılığına həsr edilib. Hər iki şairin tərcümeyi-halından müxtəsər danışan müəllif onların poeziyası barədə səciyyəvi şeir parçaları əsasında oxucuda t əsəvvür yaratmağa çalışır. Mühacir şairlər içərisində əsərlərinin nəşri və tədqiqi baxımından az-çox uğurlu tale Almas İldırıma nəsib olmuşdur. Onun 1934-cü ildə –mühacirət h əyatının ilk aylarında Elazığda qələmə aldığı «Gölcüklə həsbi-hal» şeiri Ber- lind ə «Qurtuluş» dərgisində (1935, №3) çap olunduqdan dərhal sonra ədəbi t ənqidin diqqətini cəlb etmiş və elə həmin dərginin 1935-ci il 5-ci sayında «Ya- 13 zılarımız və yazanlarımız (Almas İldırım bəyin «Gölcük» şeiri münasibətilə)» s ərlövhəli məqalə dərc edilmişdir. «Mustafa» imzasıyla (hələlik müəllifin şəx- siyy ətini müəyyənləşdirmək mümkün olmayıb. Onun Azərbaycan siyasi mü- hacirl ərindən olduğu yazının məzmunundan bəlli olur – N.C.) yayınlanmış bu m əqalə A.İldırımın mühacirət dövrü poeziyası haqqında mühacirət ədəbi tən- qidinin h ələlik bizə məlum olan ilk mətbu rəyidir. Məqalə müəllifi etiraf edir ki, o, «A.İldırımın başqa yazılarını hələ ki, görməyib və əcələ hökm verməyi də bəlkə də doğru deyil. Fəqət, «Gölcük»ün canlı sətirləri və «dərd andıran dalğaları arasından çox istedadlı və imanlı bir şair» gözüküyor. Çünki «Gölcük» zövq və ləzzətlə oxu- nan bir şeirdir. Sözlər bulaqdan su akar gibi şırıl-şırıl akıyor və bu qısa cümlələr içind ə dərin fikir və incə duyğular kaynıyor» (8, 146). Yəqin elə buna görədir ki, «Gölcük» şeiri haqqında Mustafanın məqaləsi də bir şeir təsiri bağışlayır. A.İl- dırım şeirinin səmimiyyətindən təsirlənən müəllif yazır: «Görünüyor ki, Almas İldırım bəy min bir məşəqqətlə ailəsinin həyatını qazandığı Elazığda çox şeylər görmüş və anlamışdır... Hiss və düşüncələri epiyi sarsılmış. İztirablar içində yanan ruhu d ərdləşmək ehtiyacını duymuş. Fəqət kimlə? Kimə söyləsin dərdini? Kimə boşaltsın inkisarlar içində çırpınan ürəyini? Gölcüyü bulmuş yalnız... Elazığ cı- varında bir gölə getmiş və ona dərd yakmağa başlamış» (8, 147). «Gölcük» şeiri- nin ifad ə etdiyi vətən məhəbbəti və həsrətini, istiqlal eşqini də Mustafa düzgün duya bilmişdir: «Elazığ çöllərindən gələn bu fəryadı sükutla keçəmədim, çünki bu ruhumun f əryadıdır. Sükutla keçəmədim. Çünki bu vətənimin fəryadıdır!» (8, 147). A.İldırım sağlığında şeirlər kitabının nəşrini görən azsaylı mühacir şair- l ərimizdəndir. Ondan başqa Sənanın (M.S.Aranın) və Alazan Baycanın şeir kitabları bu şairlərin sağlığında işıq üzü görüb. 1936-cı ildə İstanbulda A.İl- dırımın cəmi 24 şeirdən ibarət «Boğulmayan bir səs» kitabı çap olunmuşdur. Mühacir t ənqidçi və ədəbiyyatşünas Alptəkin (Onun mühacirət mətbuatında şeirləri də dərc olunmuşdur. Bu imzanın İstanbul Universiteti, Ədəbiyyat fakül- t əsinin məzunu, əslən Gəncədən olan doktor Səlim Rəfiq Rəfioğluna məx- susluğunu ehtimal edirik – N.C.) kitaba yazdığı ön sözdə şairin bir neçə şeirini peşəkarlıqla təhlil etmiş və belə bir doğru qənaətə gəlmişdir ki, «Almas İldırımın mövzuları nə olursa-olsun, ifadəsi nə şəkil alırsa-alsın, şeirlərində bir t ək ürək və bir tək dilək vardır: Hər şeydən üstün olan yurd eşqi və yurdun is- tiqlalı! Şair bu diləklə bu ürəyi tərənnüm etmişdir: Kəndini yurda verən yurdun ta k
əndisidir» (9, 12). Münhend
ə nəşr edilən «Kafkasya» dərgisində A.İldırımın vəfatı münasi- b ətilə verilmiş «Azərbaycan şairi Almas İldırım» adlı məqalədə (M.Y. imzası il ə dərc edilib – N.C.) şairin poeziyasında əksini tapan yurd həsrəti qabardılır: «Almas h əssas qələmini vətən konularına həsr edərək, yurd həsrətini yanıqlı bir ifad ə ilə tərənnüm ediyordu. Bu vətən həsrətinin şairin lisanında nə gibi bir əda il ə ifadə olunduğuna bir misal vermək üçün» məqalə müəllifi onun «Qürbətdə» şeirini bütünlüklə təqdim edir (10, 17). 14
A.İldırımın vəfatından bir il sonra Ankaradakı Azərbaycan Kültür D ərnəyinin nəşr etdirdiyi «Seçilmiş şeirləri» kitabında Azərbaycan siyasi mü- hacir ətinin görkəmli simalarından Əbdülvahab Yurdsevərin «Almas İldırımın ədəbi şəxsiyyəti və şeir sənəti» (11, 3-12) sərlövhəli müqəddiməsi, həmçinin Az ərbaycan Kültür Dərnəyinin o zamankı fəallarından Feyzi Ağüzümün yaz- dığı «Almas İldırımın hal-tərcüməsi» (11, 13-18) verilmişdir ki, hər ikisi şairin h əyatı, mühiti, yaradıcılığı barədə mühacirətdə qələmə alınmış dəyərli araşdır- malardır. «Onun (Almas İldırımın – N.C.) fikir silsiləsi ilə şeir sənəti bir-biriylə a yrılmayacaq şəkildə birləşmişdir. O, tamamən Azərbaycan və Türklük üçün yaşamış və çalışmışdır. Hər şeiri və hər sözü səmimiyyətlə doludur... İlhamını tamamil
ə kəndi ruhundan almış və hər nevi təqlid və təsənnüdən uzaq qal- mışdır. Ta başlanğıcdan bəri böyük və qutsal bir davanın ədəbi ələmdarlığını yapdığı üçün şeiri özəl bir qüdrət və gözəllik qazanmışdır» (11, 11-12) tezisi Ə.Yurdsevərin araşdırmasının əsas qayəsini, ruhunu təşkil edir, oxucunu şairin şəxsiyyəti ilə sənətini, poeziyasını bir bütöv halında qavramağa, dərk etməyə yön
əldir. F.Ağüzümün qələmə aldığı tərcümeyi-hal isə A.İldırımın kəşməkeşli h əyat yolu, mühiti və müasirləri, dövlət və bələdiyyə qulluğunda fəaliyyəti bar ədə ilk mətbu yazıdır. İstər Ə.Yurdsevərin, istərsə də F.Ağüzümün sözü- ged ən araşdırmalarından sonralar A.İldırım barədə yazan tədqiqatçıların hamısı bu v ə ya digər dərəcədə faydalanmışlar. Şairin 1990-cı ildə Ankarada «Az ərbaycan Kültür Dərnəyi Yayınları» seriyasında işıq üzü görmüş «İgidlərə s əsləniş» kitabında Dərnəyin Mərkəz Yönətim Kurulu adından verilmiş ön sözl ə yanaşı, yuxarıda sözügedən iki araşdırmanın da yenidən dərc edilməsi onların Almasildırımşünaslıq üçün əhəmiyyətini bir daha təsdiq edir. Xüsusil
ə əlamətdar haldır ki, A.İldırımın həyatı və yaradıcılığı haqqında ilk monoqrafiya m əhz onun doğma vətənində – yenidən istiqlala qovuşmuş Az ərbaycanda yazılmış və nəşr edilmişdir. Akademik Bəkir Nəbiyevin «Di- d ərgin şair (Almas İldırımın yaradıcılıq yolu)» monoqrafiyasının ilk nəşri 1995-ci ild ə, yeni redaktədə ikinci nəşri isə 2005-ci ildə gerçəkləşmişdir. Araşdırmanın «Qürbətdə yazdıqları» fəsli bütövlükdə bu görkəmli söz ustasının mühacirət dövrü poeziyasına həsr edilmişdir. A.İldırımın mühacirətdə yazdığı şeirləri «Azərbaycan poeziyasında qürbət lirikasının ən bariz, mükəm- m əl və zəngin nümunələrindən biri» kimi dəyərləndirən B.Nəbiyev bu şeirlərdə əksini tapan qəribliyin poetikasını da düzgün müəyyənləşdirir: «Şair olan kəs v ətən torpağını, onun təbiətini, xalqını, xalqının mənəviyyatını özünün bütün duyğu orqanları ilə, başqa heç kəsin bacarmadığı bir qüvvət və vüsətlə elə qavrayır və əks edir ki, özü də bu mənəviyyatın ayrılmaz bir tərkib hissəsinə çevrilir. N əhayət, bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, uzaqlığından-yaxınlığın- dan asılı olmayaraq, başqa bir şəhərə, vilayətə, ölkəyə işgüzar səfərə, səyahətə, qohum, dost görüşünə, gəzməyə getmək, yəni vətəndən öz iradəsilə qısa müd- d ətə, müvəqqəti ayrılmaq bir şeydir, təqib və sürgün olunmaq, yurddan didər- gin salınmaq, onu məcburən tərk edib, ömürlük ayrı düşmək, vətənə gedən yollara h əsrətlə baxmaq, vətən qibləsinə dikilən gözlərini qürbətdə əbədilik 15
yummağa məhkum edilmək isə tamamilə başqa şeydir» (12, 80-81) və «elə bu- na gör
ədir ki, vətən, onun dərdi, odu, taleyi qürbətdə yazdığı şeirlərdə A.İldı- rımın birinci dərəcəli mövzusu, «mövzular-mövzusu» olmuşdur» (12, 82). Sözüged ən monoqrafiyanın «Sənətkarlıq axtarışları» fəslində A. İldırımın poetik us talığını dəyərləndirərkən B. Nəbiyev şairin mühacirət dövrü şeirlərinə d ə müraciət etmişdir. A.İldırım yaradıcılığı ilə bağlı prof. Nazif Ələkbərlinin də araşdırmaları diqq
əti cəlb edir. Onun «Üç budaq» adlı elmi-publisistik kitabında (13) Ə.Cavad və M.Müşfiqlə yanaşı, A.İldırım barədə də portret-oçerk yer almışdır. H əmin oçerkin bir neçə fəsində («Bu qürbətin çəkilməyən nazı var», «Az ərbaycanın aşiqi», «Azərbaycan mühacirətinin poeziya ulduzu», «Azərbay- canın Petefisi», «Poeziya İldırımı», «Qəhr olası bu ayrılıq bitincə...») əsasən şairin yaradıcılığının mühacirət dövründən bəhs edilir. Müəllif A.İldırımın poetik irsind ən sitat gətirdiyi səciyyəvi örnəklər əsasında onun mühacirət poeziyamızdakı rolu barədə mülahizələrini söyləyir. «Almas İldırım haqqında deyil
ənlər və yazılanlar» fəslində isə Almasildırımşünaslığın uğurları və qüsurları barədə danışılır. 1980-ci ill ərin sonu – 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan, Türkiyə v ə İranda A.İldırımın həyatı və sənəti haqqında bir sıra publisistik və elmi- publisistik yazılar dərc edilmişdir ki, bunlardan, habelə «Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı» beynəlxalq elmi simpoziumunda (Bakı, 1-6 aprel 1991) şairlə bağlı edilmiş məruzələrdən B.Nəbiyevin «Didərgin şair (Almas İldırımın yaradıcılıq yolu)» monoqrafiyasının müvafiq fəslində müfəssəl danışıldığından üzərində durmuruq. F əqət A.İldırımın 100 illik yubileyinin qeyd olunduğu 2007-ci ildə qardaş Türkiyədə, özü də məhz Elazığda nəşr edilmiş «Xəzərdən Xəzərə Almas İldırım» kitabı barədə bəhs etməyi zəruri sayırıq. Fırat Universitetinin mü əllimi, yrd. Dos. Dr., əslən İqdırdan olan Ənvər Arasın çoxillik gərgin ax- tarışlarının məhsulu kimi meydana çıxmış, giriş, 4 bölüm, sözlük, biblioqra- fiya, nadir foto v ə arxiv sənədlərindən ibarət bu kitab istər həcm, istərsə də m əzmun-mündəricə baxımından A.İldırım haqqında qardaş ölkədə nəşr edilmiş ilk sanballı araşdırmadır. Kitabın «Almas İldırımın həyat macərası» adlı I bölümündə şairin ömür yolu, mühiti, ilk q ələm təcrübələri, ədəbi şəxsiyyətinin formalaşması, sürgün ill əri və s. barədə ətraflı bəhs edilir. «Şeirlərinin incələnməsi» sərlövhəli II bölümdə isə Ə.Aras A.İldırımın şeirlərini mövzular üzrə bu cür qruplaşdırıb təhlil edir: 1. Şeirlərdəki vətən coğ- rafiyası. 2. Vətən. 3. Qürbət. 4. Təbiət. 5. İstiqlal, xitab və uyarı (14, 203-242). A.İldırımın sənət əndişəsindən daha artıq və ilk növbədə hürriyyət, bayraq, v ətən, millət əndişəsi ilə qələmə sarıldığını vurğulayan Ə.Aras onun mühacir ət dövrü poeziyasının mahiyyətini belə açıqlayır: «Almas İldırımın şeirləri Sovet Rusiyasının Quzey Azərbaycanda yapdığı faciələri anladan və ür əkləri sızladan, insana acı və ələm verən birər mərsiyə özəlliyi daşımaqdadır. K əndisini vətəni üçün qurban adayan şairin şeirlərinin əsas mayası vətəninin 16
istiqlalı, millətinin hürriyyəti uğrunda ürəyinin dərinliklərindən sızan qan və gözyaşıdır» (14, 203). Ə.Aras diqqəti bu şeirlərdə poetik əksini tapan türkçü, milliyy ətçi düşüncəyə yönəldərək yazır: «İldırım misralarında türkün həyat t ərzini, estetik zövqünü, inancını, dəyərlərini, duyğu və düşüncələrini tarixin süzg əcindən keçirmək surətiylə işlər... İldırımın şeirlərində üzərində durduğu xüsuslardan birisi d ə hər zaman, hər yerdə, həyatın hər sahəsində türk kimi ya- şamaq və onun bütün tarixi dəyərlərinə sahib çıxmaqdır» (14, 204). Ə.Aras A.İldırım poeziyası haqqında bu və ya digər mülahizələrini sözügedən II bölümd ə şairin çoxsaylı şeirlərinin təhlili ilə əyaniləşdirir ki, bunların da iç ərisində mühacirət dövrü örnəkləri mütləq əksəriyyət təşkil edir. Kitabın üçüncü bölümündə A.İldırıma ithaf edilmiş 17 şeir (6-sı Az ərbaycanda, 11-i Türkiyədə dərc edilmiş) yer almışdır. Ə.Arasın araşdırmasının ən dəyərli bölümlərindən biri «Mətnlər» adlı dördüncü bölümdür. Burada A.İldırımın 124 şeiri verilmişdir ki, bunlardan da 63- nün mühacir ətdə (3-ü İranda, 60-ı Türkiyədə) yazıldığı təsbit edilmişdir. Diqq ətəlayiq haldır ki, Ə.Aras şairin Türkiyədə yazdığı və ilk dəfə dərc edildiyi m ənbədən sonra heç bir yerdə çap olunmamış, heç bir kitabına daxil edilməmiş 15 şeirini də bu bölümdə oxuculara yenidən təqdim edir. Bunlardan yalnız «Üstünə» şeiri yarımçıqdır və adını Ə.Aras özü vermişdir. Bu bölümdə həmçinin A.İldırımın Elazığdan topladığı 202 Azərbaycan bayatısı da yer almışdır. Ə.Arasın «Xəzərdən Xəzərə Almas İldırım» kitabında nəzərə çarpan bir sıra qüsurlar barədə zamanında N. Ələkbərli «Üç budaq» kitabında (13, 190- 191) b
əhs etdiyindən təkrara lüzum görmürük. Həmin qüsurlara baxmayaraq, Ə.Arasın mühacir şairimizin sənətinə sonsuz sevgi, ruhuna dərin sayğı ilə q ələmə aldığı bu kitabı Almasildırımşünaslığın uğuru saymaq olar. A.İldırım və M.S.Arandan sonra sağlığında şeir kitablarının nəşri sevincini yaşamaq nəsib olmuş mühacir şair Alazan Baycandır. Onun «Könül sazından» və «Dağ çiçəkləri» kitablarına Azərbaycan siyasi mühacirətinin tanınmış qələm sahiblərindən Əhməd Qaracanın yazdığı ön sözlər bu mühacir şairin yaradıcılığı haqqında hələlik bizə məlum olan ilk mətbu ədəbi tənqid örn
əkləridir və təbii ki, ən azı bu baxımdan diqqətəlayiqdirlər. Müvafiq olaraq «Könül sazından» nəğmələr» (15, 7-12) və «Dağ çiçəkləri»ni oxurkən (16, 8- 16) adlanan bu yazılarda Ə.Qaraca A.Baycan poeziyasının əsas motivləri bar
ədə yığcam məlumat verməklə təsəvvür yaratmağa çalışır, yeri gəldikcə, fikirl
ərini şeir örnəkləri ilə əsaslandırır. Hər iki ön sözdə A.Baycan şeirinin ideya-m
əfkurəvi təhlilinə üstünlük verilmiş, şairin yaradıcılığında vətən, millət sevgisi, istiqlal, hürriyy ət kimi motivlər qabardılmışdır. AMEA-
nın müxbir üzvü, prof. Abbas Zamanovun «Bir mühacir şairin taleyi» (17) m əqaləsi isə A.Baycan haqqında doğma vətənində ilk mətbu söz- dür. Mühacir şairi Azərbaycan ədəbi ictimaiyyətinə tanıtmaq məqsədi güdən bu m əqalədə onun ömür yolu və yaradıcılığı barədə müxtəsər bilgi verilmiş, vətən h əsrəti ön plana çəkilmişdir. 17
M əhəmməd Əmin Rəsulzadənin mühacirət dövrü şeir yaradıcılığından is ə Vaqif Sultanlının «Ağır yolun yolçusu» monoqrafiyasında bəhs edilmiş, onun «Mayıs duyğuları» şeiri və «Nizami» mənzum parçası təhlil olunmuşdur (18, 85-86). Müxt əlif vaxtlarda Azərbaycan mühacirət mətbuatında, Türkiyənin bəzi dövri n əşrlərində bir sıra mühacir şairimiz haqqında tanıtma səciyyəli pub- lisistik yazılar dərc edilmişdir. Bunlardan Əziz Alpoudun «Vətən şairi Zəyəm- li» (19), Nizam əddin Onkun «Müseyib Zəyəm» (20), Əli Volkanın «Gültəkinin izind
ən (Milli şairimiz Teymur Atəşlinin doğumunun 35 ili münasibətilə)» (21), Göygöl Qasımoğlunun «Gəncəli şair Həmid Dönməz» (22), Pərvanə Abdu lxalıqovanın «Bilinməyən mühacir Azərbaycan şairi Həmid Dönməz» (23), S əlcuq Alkının «Məmməd Sadıq Aran» (24) məqalələri, habelə Feyzi Ağüzümün Teymur Atəşli (25) və Əli Volkanın (26), Əbdülvahab Yurdsevərin M əhəmməd Sadıq Aran (27) və Hüseyn Camal Yanarın (28) vəfatı müna- sib ətilə çap etdirdikləri vida sözləri, «Türk kültürü» dərgisinin M.S.Aranın v əfatı münasibətilə verdiyi nekroloq (29) bu şairlərin ömür və yaradıcılıq yolunun araşdırılması baxımından müəyyən elmi əhəmiyyətə malikdir. «Azər- baycan Türk Kültür D ərgisi»nin mart-aprel 1991-ci il 278-ci sayında (30) «Az
ərbaycan mühacirət ədəbiyyatı» beynəlxalq elmi simpoziumu (Bakı, 1-6 aprel 1991-ci il) il ə bağlı dərc olunmuş materiallar da (xronika, reportajlar, bəzi m əruzələrin xülasələri) araşdırdığımız mövzu baxımından maraq doğururlar. Bu s ətirlərin müəllifinin «Almas İldırımın mühacirət dövrü yaradıcılığı» (31), «Mühacir ət poeziyasında azərbaycançılıq» (32), «Mustafa Teymur Atəş- linin poeziya sına dair» (33), «Məhəmmədsadıq Aranın həyat və yaradıcılığına dair» (34), «Mühacir şair Alazan Baycan» (35) məqalələri Azərbaycan mü- hacir
ət poeziyasının araşdırılması yönündə mövcud olan boşluğu müəyyən qə- d ər aradan qaldırmaq zərurətindən yaranmışdır. Bel əliklə, Azərbaycan mühacirət poeziyasının araşdırılması yönündə in- diy ədək görülmüş işlərin obyektiv (gerçək) mənzərəsi yuxarıda bəhs etdik- l ərimizdən ibarətdir. Bu gerçəklik isə, təbii ki, qənaətbəxş sayıla bilməz və sözüged ən istiqamətdə yeni-yeni araşdırmalara zərurət yaradır. ƏDƏBİYYAT 1.
Me hmetzade Mirza Bala. Ali Usta ve şiirleri. İstanbul: Azeri türk, 1928, sayı 14, s. 10-12. 2.
3.
Gültekin. Buzlu cehennem. İstanbul: Kayabal-Güresin Matbaası, 1948, 48 s. 4.
Ahmet Caferoğlu. Azeri edebiyatında istiklal mücadelesi. (Azerbaycan yurt bilgisi tetkik- leri – II). İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1932, 44 s. 5.
6.
Mehmet Emin Resulzade. Çağdaş Azerbaycan edebiyatı. Ankara: Azerbaycan Kültür Der- negi Yayınları, 1950, 40 s. 7.
Lâtif Elsever. Muhacerette Azerbaycan Türk edebiyatı. «Mücahit» dergisi, İstanbul, 1957, I) sayı 11-12, s. 12-13; II) 1958, sayı 13, s. 9-11; III) sayı 14, s. 15-17; IV) 1959, sayı 15- 16, s. 19- 21; V) sayı 17-18, s.17-19. 8.
le). «Kurtuluş», Berlin, 1935, sayı 5, 146-148. 18
9.
Elmas Yıldırım. Boğulmayan bir ses. İstanbul: Tecelli Basımevi, 1936, 52 s. 10.
M. Y. Azerbaycan şairi Elmas Yıldırım (vefatı münasebetile). «Kafkasya», Münih, 1952, sayı 8, s. 17-18. 11.
12.
B əkir Nəbiyev. Didərgin şair. (Almas İldırımın yaradıcılıq yolu). (İkinci nəşr). Bakı: XXI YNE, 2005, 120 s. 13.
14.
Enver Aras . Hazar’dan Hazar’a Elmas Yıldırım. Elazığ: Manas yayıncılıq, 2007, 660 s. 15.
Alazan Baycan. Gönül sazından. Ankara: Azerbaycan Kültür Dernegi Yayınları, 1983, 100 s. 16.
Alazan Baycan. Dağ çiçekleri. Ankara: Azerbaycan Kültür Dernegi Yayınları, 1987, 170s. 17.
Abbas Zamanov . Bir mühacir şairin taleyi. «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 4 may 1990, №16 (2411). 18.
liyy əti). Bakı: Azərnəşr, 1996, 192 s. 19.
s. 20; b) 1960, sayı 25-26, s. 16; c) sayı 27-28, s. 21; d) sayı 29, s. 31; e) sayı 41- 42, s. 16. 20.
Nizamettin Onk. Müseyib Zeğem. «Azerbaycan Türk Kültür Dergisi», Ankara, 1970, sayı 191-196, s. 21-28. 21.
Ali Volkan. Gültekin’in izinden. Milli şairimiz Teymur Ateşli’nin doğumunun 35 yılı mü- nasebetiyle. «Azerbaycan T ürk Kültür Dergisi», Ankara, 1959, sayı 2-3 (86-87), s. 38-41. 22.
kara, 1979, sayı 229, s. 31-34. 23.
Pervane Abdulhalıgova. Bilinmeyen mühacir Azerbaycan şairi Hamid Dönmez. «Türk kül türü» dergisi, Ankara, 2000, sayı 449, s. 7-10 (519-522). 24.
S əlcuq Alkın. Məmməd Sadıq Aran. «Odlar yurdu» qəzeti. Bakı, aprel 1991, №7. 25.
Feyzi Aküzüm . Milli şair Mustafa Teymur Ateşli. «Azerbaycan Türk Kültür Dergisi», An- ka ra, 1977, sayı 221, s. 148-150. 26.
Feyzi Aküzüm. Halk şairimiz Ali Volkan’ı (Ali Ustay’yı) kaybettik. «Azerbaycan Aylık Kül tür Dergisi», Ankara, 1981, sayı 237, s. 26-28. 27.
Dergisi», Ankara, 1972, s ayı 205, s. 63-66. 28.
si», Ankara, 1974, sayı 210, s. 71-72. 29.
Mehmet Sadık Aranın ardından. «Türk kültürü». Ankara, 1972, sayı 112, s. 59-62. 30.
Ankara, 1991, sayı 278. 31.
Nikpur Cabbarlı. Almas İldırımın mühacirət dövrü yaradıcılığı. Azərbaycan MEA-nın Xə- b ərləri. Humanitar və ictimai elmlər seriyası, 2002, №1-2. s. 166-175. 32.
Nikpur Cabbarlı. Mühacirət poeziyasında azərbaycançılıq. Azərbaycan MEA-nın Xəbərlə- ri. Humanitar v ə ictimai elmlər seriyası. 2003, №1-4. s. 184-192. 33.
mi adına Ədəbiyyat İnstitutunun əsərləri), XX cild, Bakı, 2007.s. 35-47. 34.
Nikpur
Cabbarlı. Məhəmmədsadıq Aranın həyat və yaradıcılığına dair. Naxçıvan Dövlət Universitetinin elmi əsərləri (humanitar elmlər və pedaqogika seriyası). Naxçıvan, 2008, №4 (24), s. 80-84. 35.
si. İzmir Ege Universitesi, sayı/number: 18, Ocak, Haziran, 2010. s. 263-272. 19
К ПРОБЛЕМЕ ИЗУЧЕННОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ЭМИГРАНТСКОЙ ПОЭЗИИ Н.М.ДЖАББАРЛЫ РЕЗЮМЕ В представленной статье в хронологической последовательности прослеживается история изучения азербайджанской эмигрантской поэзии. Автор отмечает, что вплоть до конца 80-х годов ХХ века в советском Азербайджане в силу идеологически – полити- ческих причин поэтическое наследие наших соотечественников было запрещено и поэтому долгое время оставалось вне научного обихода. Впервые оно получило объек- тивную оценку со стороны выдающихся и видных представителей самой эмигрантской литературной критики, таких, как М.Э.Расулзаде, М.Б.Магомедзаде, А.Джафароглу, Л.Эльсевер, Алптекин, А.Юрдсевер, А.Гараджа. Автор подчеркивает, что начиная с конца 1980-начала1990-х гг. начинается новый этап в исследовании азербайджанской эмигрантской литературы, в том числе и поэзии. С этой целью им привлекаются и анализируются труды Б.Набиева, Н.Алекперли, А.Араза, посвященные вышеуказанной теме, написанные в отмеченный период. В статье делается вывод, что нынешний уровень изученности эмигрантской поэзии нельзя считать удовлетворительным и обосновывается необходимость в дальнейших ее исследованиях. Ключевые слова: эмиграция, поэзия, литературная критика, история литературы, исследование
Chronologically study circumstance of the Azerbaijan emigration poetry is pursued and there is a consequence expressed that, by the end of 1980s due to restricion on ideological and political view in the soviet Azerbaijan this literary treasure that was out of scientific circulation was evaluated by famous figures of emigration literary criticism such as M.A.Rasulzadeh, M.B.Mahammadzadeh, A.Jafaroghlu, L.Elsevar, Alptakin, A.Yurdsevar, A.Garajah. The author of the paper who is emphasizing the new stage of emigration literature of Azerbaijan including start of a new stage in study of the poetry from the late 1980s up to early 1990s on words, analyses the researches done by B.Nabiyev, N.Alakbarli, A.Aras as noteworthy ones. There is a such concluding consideration in the paper that the present study level of the Azerbaijan emigration literature can’t be considered satisfactory and new researches are required in this direction. Key words: emigration, poetry, literary, criticism, history of literature, research 20 Yüklə 110,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|