Biotexnologiya asoslari

 
Vektor molekulalar, genlar bibliotekasini yaratish va 
alohida genlarni ajratish texnologiyasi 
 
Rekombinant DNK ni avtonom replikasiya bo’lishi uchun javob beradigan DNK bo’lagi 
vektor molekulalari deyiladi. Vektor molekulalar o’z vazifasiga ko’ra ikki tipga bo’linadi.
Birinchisi avtonom replikasiya bo’luvchi vektorlar. Ikkinchisi xromosomaga integrasiya bo’luvchi 
vektorlar. Vektor molekulalar gen muxandisligi biotexnologiyasida genlarni klonlashda va 
transformasiya qilishda asosiy ish quroli bo’lib xizmat qiladi.
Vektor molekulalari vazifasini fag DNK lari, plazmidalar va o’simliklarni xloroplast hamda 
mitoxondrial DNK lari o’tashi mumkin.
Xo’jalik ahamiyati qimmatli bo’lgan genlarni ajratish uchun gen bibliotekasi tuziladi. 
Xromosomal DNK asosida gen bibliotekasini tuzish quyidagicha amalga oshiriladi:
DNK va vektor molekulalar restriktaza fermenti yordamida qirqiladi va ma’lum sharoitda 
reassosiasiya qilinadi. Nukleotidlar orasida ulanmay qolgan bo’shliq DNK-ligaza fermenti 
yordamida o’zaro biriktiriladi. Olingan rekombinant DNK bakteriya hujayrasiga transformasiya 
qilinadi. Xromosomal DNK da mavjud genlarni to’la klonlash uchun DNK o’lchamiga va 
olingan klonlarni soniga e’tibor berish kerak. Bu ko’rsatgich quyidagi formula yordamida 
hisoblanadi,
ln (1-p) 
r 
Nq ----------- 
ln (1-x/y) 
bunda, 
x-klonlanayotgan DNK o’lchami, u-gaploid genomning o’lchami va r=0,99 ga teng 
bo’lsa 99% xromosomal DNK ning mos qismi klonlanadi. 
Genlarni klonlashda ko’pincha kDNK bibliotekasini tuzish maqsadga muvofiqdir. Bu 
holda maxsus poli (Y) va oligo (dT) kolonkalari yordamida uchlarida poli (A) nukleotidlar 
ketma-ketligini saqlovchi iRNK tRNK va pRNK dan ajratib olinadi. Olingan iRNK
molekulasi oligo (dT) nukleotidlari bilan aralashtirilib reassosiasiya qilinadi. Bunda iRNK 
molekulasining poli (A) uchida dA-dT qo’sh zanjirli segment hosil bo’ladi. Ushbu ikki 
zanjirli segmentning oligo (dT) uchi kDNK sintezini amalga oshiruvchi revertaza fermenti 
uchun praymer (kDNK sintezining boshlanish nuqtasi) vazifasini o’taydi.
Sintez qilingan kDNK molekulasi qisqa uchli ikki zanjirli struktura bilan tugallanadi. 
kDNK sintezida matrisa vazifasini o’tagan iRNK molekulasi NaOH bilan parchalanadi 

---

natijada qisqa ikki zanjirli va to’liq iRNK molekulasiga komplementar bo’lgan bir zanjirli 
kDNK molekulasi hosil bo’ladi.
Hosil bo’lgan qisqa ikki zanjirli struktura kDNK ning ikkinchi zanjirini sintez qilishda 
praymer vazifasini o’taydi. DNK-polimeraza I fermenti yordamida kDNK ning ikkinchi 
zanjiri sintez qilinadi. Hosil bo’lgan kDNK ning bir zanjirli qismi SI-nukleaza fermenti 
yordamida parchalanadi va ikki zanjirli kDNK molekulasi hosil bo’ladi. SHu yusinda hosil 
bo’lgan kDNK molekulasi vektor molekulalariga ulangan holda klonlanadi.
Har ikki usul bilan yaratilgan genom bibliotekasidan individual genlarni ajratib olish 
quyidagicha amalga oshiriladi - rekombinant plazmida denaturasiya qilinadi (100
0
S haroratda 
5 min., 0,2 N NaOH eritmasida 15 min.) bir zanjirli DNK molekulasi stabil 
qo’zg’almaydigan holatda turishi uchun nitrosellyuloza filtriga biriktiriladi. Olingan filtr [g
-
32
P] ATF nukleotidi bilan nishonlangan iRNK molekulasi bilan gibridizasiya qilinadi.
Molekulyar gibridizasiya jarayonida filtrga birikkan rekombinant DNK molekulasiga 
komplementarlik qonuniyati asosida nishonlangan iRNK molekulalari birikadi.
Hosil bo’lgan gibrid DNK molekulasi denaturasiya qilinib nishonlangan iRNK 
molekulasi ajratib olinadi (elyusiya yordamida). Olingan iRNK molekulasi hujayrasiz oqsil 
sintez qilish tizimida tekshirib kuriladi. Hosil bo’lgan oqsil molekulasining identifikasiya 
qilish yo’li bilan individual genlarni ajratib olish amalga oshiriladi.