Bir millətik, iki dövlət Eyni arzu, eyni niyyət
Yüklə 6,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 39
keçirilməlidir. Lakin qeyd olunmalıdır ki, Osmanlının süqutundan sonra Türkiyə ilə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti arasında yaranan geosiyasi münasibətlər xüsusilə yeni xarakter almağa başlayır. Məsələn, Əli bəy Hüseyinzadə, Ziya Göyalpın "avrasiyaçılıq-turançılıq", Yusif Akçura, Nihal Atsızın millətçi ideyaları sonrakı illərdə Azərbaycan Türkiyə münasibətlərində yeni geosiyasi əlaqələrin əsasını yaratdı. Cümhuriyyətin ilk illərində türklərin geosiyasi düşüncə sahibi olan Atatürk özünün güclü iradəsini və milli ideyasını ortaya qoyaraq Türkiyənin xarici siyasətində geostrateji konsepsiyasını özünəməxsus bir yanaşma ilə həyata keçirməsi ilə ətraf ölkələrlə geosiyasi təmasların qurulmasından məharətlə istifadə etmişdir. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti ilə Türkiyə Qafqazda yeni geosiyasi mühitin formalaşması üçün xüsusi təşəbbüslər göstərməsinə baxmayaraq, təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, nəhayət beynəlxalq güclər tərəfindən uzun müddətdən bəri layihələndirdikləri süni Ermənistan dövlətini yaradaraq, 1918-ci il mayın 29- da İrəvan şəhərinin ermənilərə siyasi mərkəz kimi verilməsinə səbəb oldu. Beləliklə 1920-ci il ADR-in bolşeviklər tərəfindən işğal olunması nəticəsində Azərbaycanın Türkiyə ilə əlaqələrində geosiyasi şəraitə uyğun durğunluq yarandı. Lakin, 1920-ci Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti süqut etməsinə, onun yerini Sovet Azərbaycanı tutmasına baxmayaraq Türkiyə ilə əlaqələr tamamilə kəsilmədi, açıq və gizli formada qarşılıqlı yardımlarla müşayiət olundu. Məsələn, 1920-ci il may ayının 3-də Mustafa Kamal Paşa Şərq Cəbhəsi komandiri Kazım Qarabəkir Paşaya aşağıdakı məzmunda bir məktub yazır: “dövlətdə heç pul qalmadı. Ölkə daxilində pul təmin edə biləcəyimiz bir qaynaq yoxdur. Başqa qaynaqlardan pul əldə edənə qədər, Azərbaycan Hökumətindən borc pul alınmasını təşkil etmənizi istəyirəm”. Kazım Qarabəkir Paşa Atatürkün bu istəyini Azərbaycan hökumətinə bildirir. Bu, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası ilə Ankara hökuməti arasındakı ilk rəsmi təmas idi. Həmin ilin may ayında Azərbaycan Türkiyəyə 62 sistern neft göndərmiş və bundan sonra savaş qurtarana qədər eyni dəyərdə neft və üç vaqon kerosin göndərmə öhdəçiliyi götürmüşdü. Mustafa Kamal Paşa 1921-ci ildə Nərimanova bir məktub yazaraq ondan borc pul istəmişdi. Bu məktub səfir vasitəsilə 1921- ci il mart ayının 17-də Nərimanova çatdırılmış, o isə V.İ.Leninin təyinatı ilə Azərbaycan hökumətinin tərkibində müxtəlif vəzifələrə təyin edilmiş ermənilərin etirazına baxmayaraq dərhal qardaş ölkəyə 500 kq qızıl göndərmişdi. Türkiyədə bunun 200 kq-nı dövlət büdcəsinə yatırılmış, qalanı isə silah və sursat üçün istifadə edilmişdi” *7+. Göründüyü kimi Azərbaycan ən ağır geosiyasi şərtlər altında belə qardaş Türkiyə ilə münasibətlərə birdəfəlik son qoymadı. 70 illik Sovet imperiyası daxilində olmasına baxmayaraq “Avrasiya-turançı” ideyaları Azərbaycan insanın istiqamətverici ideoloji xəttinə çevrildi. Hətta 1937-ci il pantürkizmi damğası altında repressiyalara məruz qalan Azərbaycan mütəfəkkirlərinin güllələnməsi belə, “Avrasiyaçı-turançı” ideya xəttinin tamamilə məhv olmasına gətirib çıxarmadı. Keçmiş Sovet imperiyasının kapitalist ölkələri ilə ideoloji düşmən mövqeyində olması belə Azərbaycan Türkiyə münasibətlərinə maneə ola bilməmişdi. Məsələn, Azərbaycan Sovet İttifaqının tərkibində olduğu dövrdə Türkiyə Cümhuriyyətini təmsil edən Süleyman Dəmirəl 1967-ci ildə baş nazir kimi Bakıya səfərə gəlmişdi. Bundan iki il sonra Türkiyə Prezidenti Cövdət Sunay Sovet Azərbaycanını ziyarət etmiş və bu səfərlər gələcəkdə iki qardaş ölkənin əlaqələrinə regionun geosiyasi mənzərəsinin dəyişməsinə müəyyən ideoloji əsaslar yaradırdı. 2.
Türkiyə Cümhuriyyəti ilə Azərbaycan arasında geosiyasi əlaqələrin yeni mərhələsi 1991-ci ildə milli özünüdərk (Avrasiyaçılıq-turançılıq) ideyaların yenidən aktuallaşması onu göstərir ki, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə geosiyasi məqsədlər üçün yaradılan məfkurə o dövrün “müasir silahlarından” daha uzaq hədəflərə çata bildi. Məhz bu baxımdan ABŞ-n siyasi araşdırmaçılarından olanı L.Kristof, qeyd edirdi ki, "müasir geosiyasətçilər xəritəyə təbiətin insana bəxş etdiyini deyil təbiətin onu necə istiqamətləndirdiyini tapmaq üçün baxırlar" [8, s.134]. Əlbəttə mövzunun əvvəlində geosiyasi konsepsiyaları dövrün və zamanın ən uzaq vuran silahları ilə müqayisə etməyimiz səbəbsiz deyildi. Məhz bu baxımdan Azərbaycan müstəqilliyini elan etdiyi andan istiqamətini Türkiyəyə tərəf çevirdi və əlaqələri strateji əməkdaşlıq səviyyəsinə qaldırılması üçün ildən- ilə artan templə fəaliyyət göstərməyə başladı. Yenicə müstəqillik qazanmış Azərbaycanın zəngin enerji ehtiyatlarını, strateji coğrafi məkanda yerləşməsini, Avropa ilə Asiyanın kommunikasiya dəhlizini, hətta eyni etnik köklərə malik Türkiyə ilə gələcək əlaqələrini incələyən geostrateji mərkəzlər vaxtilə öz sələflərindən qalmış erməni layihəsini azacıq fərqlə ötən əsrin sonlarında 1989-cu ildə Azərbaycanda, Dağlıq Qarabağda Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 40
yenidən tətbiq etdilər və bu layihənin məzmunu, mahiyyəti, məqsədi, ssenarisi hətta baş rolun ifaçısı da eyni idi, sadəcə dəyişən zaman idi. Xüsusilə qeyd olunmalıdır ki, dünya güclərinin XX əsrin əvvəllərində Türkiyənin Azərbaycanla sərhəd əlaqələrinin silinməsinə hesablanmış geosiyasi savaşın ən ağır zərbəsi yenicə müstəqillik qazanmış Azərbaycana dəydi. Beləliklə Rusiyanın forpostu olan Ermənistan aldığı siyasi və hərbi dəstək nəticəsində 1992-1993-cü illər ərzində Azərbaycanın 20% -dən çox torpağını işğal edərək, 1000000-dan (bir milyon) çox əhali öz tarixi vətənində qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə salındı. Əslində Azərbaycanı belə ağır şərtlərə məcbur etməklə özündən asılı vəziyyətdə saxlama siyasəti ilə bölgənin geosiyasi vəziyyətinə nəzarət etmək istəyən güc mərkəzlərinin planını- dünyanın böyük siyasətçiləri arasında özünəməxsus yeri olan, xüsusi geostrateji düşüncəsi ilə gələcək hədəfləri hesablayan H.Əliyev “əsrin müqaviləsi” adlandırılan neft siyasəti ilə pozmuş oldu. Hadisələrin sonrakı gedişi onu göstərdi ki, H.Əliyevin siyasəti həm Azərbaycanın, həmdə Gürcüstanın Türkiyə ilə inteqrasiyasına, xüsusilə iqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələrin inkişafına misilsiz töhfələr vermişdir. Heçdə təsadüfi deyildir ki, Bjezinski Türkiyəyə regionda xüsusi rol ayıraraq qeyd edirdi ki, “Türkiyə- Azərbaycan-Gürcüstan üçlüyü Qərblə bir yerdə bölgənin geosiyasi vəziyyətinin əsas və həlledici amillərini müəyyən edir” *9, s.75+. Azərbaycanla-Türkiyənın strateji əlaqələrinin xarakteri (tarixi, mədəni, milli, dini bağların ön planda olması) onu göstərir ki, ikitərəfli münasibətlərdə ağırlığı getdikcə artan iqtisadi amil bölgədə yeni geosiyasi mühitin formalaşması üçün ciddi əsaslar yaradır. Əlbəttə bu əsasların yaranması 1994-cü ildə Avrasiya materikində geosiyasi və geoiqtisadi mənzərəyə təsir etmiş layihənin; Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin reallaşdırılması ikitərəfli münasibətlərin daha da möhkəmlənməsinə və dərinləşməsinə şərait yaratmışdır. Qeyd etmək yerinə düşər ki, 1994-cü il sentyabrın 20-də imzalanmış "Əsrin müqaviləsi"nin xarici neft şirkətlərinin konsorsiumunda "Türk petrolları" şirkətinin təmsil olunması xüsusi geostrateji düşüncəyə sahib olan Heydər Əliyevin Türkiyə ilə Azərbaycan arasında uzaq hədəflərə hesablanmış ilk böyük addımı idi. Sonrakı hədəflərə hesablanmış neft siyasətindən sonra iki qardaş ölkə arasında bütün sahələrin inkişafı ilə əlaqədar baş verən qanunauyğun proseslər regionun əleyhinə deyil, əksinə bölgənin iqtisadi inkişafı üçün gərəkdir. “Əsrin müqaviləsindən” başlayan bu proses fakta çevrilmişdir və ildən-ilə gözlərimiz qarşısında bu fakt daha da möhkəmlənməkdədir. Həmin faktın təsdiqlənməsi yalnız iqtisadi, sosial amillərlə bağlı olmayıb həmdə SSRİ-nin süqutundan sonra Xəzər hövzəsi və Cənubi Qafqazda yaranmış geosiyasi vəziyyətin H.Əliyev tərəfindən düzgün qiymətləndirilməsi ilə bağlıdır” [10, s.52]. Məsələn, Bjezinski Mərkəzi Asiya, Xəzər hövzəsi və Cənubi Qafqazdakı geosiyasi şəraitə təsir göstərən bir neçə əsas mərkəzi fərqləndirərək qeyd edirdi ki: “...regional güclər – Rusiya, Türkiyə, İran və Çin, beynəlxalq güclər – Avropa Birliyi və ABŞ-dır. ... Rusiya indi o gücdə deyil ki, regiondakı hadisələrə nəzarət edə bilsin. ABŞ isə regiondan çox uzaqda olduğu üçün hadisələrə ciddi təsir göstərə bilmir. Amma ABŞ-ın gücü onun regiondakı hadisələrə biganə qalmasına imkan verə bilməz” [9, s.74]. Təbii ki, Bjezinskinin qeyd etdiyi bu coğrafi ərazilər tarixən beynəlxalq güclərin döyüş paliqonu kimi ziddiyyətlərlə müşayiət olunmuşdu. Lakin, Cənubi Qafqazda müasir dövrün geosiyasi aktorlarının formalaşmasında Azərbaycan xüsusi rola sahibdir və funksiyanın həyata keçirməsi üçün yeni iqtisadi, siyasi, kommunikativ “alətlərə” sahibdir. Belə ki, siyasi güclər tərəfindən yaradılan “Dağlıq Qarabağ” probleminə baxmayaraq, Azərbaycan Türkiyənin Qafqaz regionunda mühüm aktorlardan birinə çevrilməsi üçün özünün strateji imkanlarından məharətlə istifadə etmiş beynəlxalq layihələri qardaş ölkə ilə əlaqələndirmişdi. Məsələn, Azərbaycanın Türkiyə ilə strateji məqsəd kimi reallaşdırmaq istədiyi TAP, TANAP və nəzərdə tutulan digər enerji layihələrinə qlobal güc mərkəzləri tərəfindən müxtəlif təzyiqlər olmasına baxmayaraq, qoyulan iradə nəticəsində təbii qaz ehtiyatları, istehsalı, nəqli və istifadəsi Xəzər və Qara dəniz regionu ilə Aralıq dənizi hövzəsini geosiyasi maraqlar baxımından daha da yaxınlaşdıracaq. Beləliklə dünya iqtisadiyyatında təbii qaza sürətli keçidi ilə əlaqədar olaraq, geosiyasi məqsədlərə çatmaq üçün regionun yeni aktorlarının Azərbaycan və Türkiyə üzərində olması heç bir şübhə doğurmur. Lakin, regionun yeni aktorlarının Azərbaycan və Türkiyə üzərində fokuslaşması maraqlı güc mərkəzlərinin diqqətini bu regiona yönəldir və onlar tərəfindən yeni təhlükələrin yaradılması ilə bağlı müxtəlif ssenarilərin hazırlanması ehtimalı az deyildir. Məhz bu baxımdan təbii qaz ehtiyatının Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələrinə nəqli ilə bağlı enerji təhlükəsizliyi məsələsində məsafə əsas rol oynayır. İki qardaş ölkənin təşəbbüsü ilə Türkmənistana məxsus qazın Xəzər
Yüklə 6,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|