Бисмиллащир-рящманир-рящим

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
196 
həyata  keçirilən,  subyektiv  idealistlər  və  aqnostiklər  tərəfindən 
qadağan edilən, yol verilməyən çıxış. 
TRANSFORMASĠYA  [alm.  Transformationstheorie;  deszen-
denztjeorie; transformisme; ing. Transformism; osm. tr. istihaliye; 
ər.  حُناخرعإ]  yaşayan  növlərin,  sıf  formalardan  qarışıq  formalara 
doğru kainatla inkişaf edərək ortaya çıxdığını önə sürən təlim.  
TRĠADA [yun. Trias – üçlük] inkişafın üçpilləliliyi. ―Triada‖ 
anlayışını ilk dəfə Platon və neoplatoniklər [xüsusilə Prokl] işlət-
mişlər; alman klassik fəlsəfəsində, xüsusilə Hegeldə geniş inkişaf 
etdirilmişdir. 
TUTARLI  [alm.  Konsequent;  fr.  Consèquent;  ing.  Conseq-
uent;  lat.  Consequens;  osm.  tr.  insicamlı]  –  məntiq  qaydalarına 
uyğun olan əqli əsas gətirmə. Əsaslı, yənin məsələnin bütün əsas-
larını  əhatə  edəcək  qədər  ehtivalı  arqument.  Misal  üçün  tutarlı 
dəlil.  Tutarsız  [alm.  Inkonsequent;  fr.  Inconsèquent;  ing.  Incon-
sequent; osm. tr. insicamsız] –düşünmədə məntiqi əksiklik, davra-
nışlarında öz-özü ilə uyğunluq qurmaq. İki prinsip arasındakı əla-
qədə  ikinci  birincinin  sonuncu  kimi  göstərilir,  halbuki  həqiqətdə 
birincidən belə bir nəticə çıxarılmaz.  

---

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
197 
 
U  
 
UNĠVERSAL  [alm.=ing.  Universal;  fr.  Universel;  lat. 
Universalis; osm. tr. külli; tr. Tümel; ər.  
ٍّهك] – müəyyən bir sinifə 
bağlı fərdlərin hamısını ehtiva edən. Bütün mühtəvası ilə alınmış 
olan prinsip. Bir prinsipin universallığını ―bütün‖ yaxud da ―hər‖ 
sözü  ilə  göstərilir.  Ümumilik  bir  termin  ehtivasını,  küllilik 
prinsipində mövzunun bütün ehtivası ilə alındığını göstərir.  
UNĠVERSALĠLƏR  [lat.  universalis  –  ümumi]  –  orta  əsrlər 
fəlsəfəsində ümumi ideyaların adı. Ərəb dilli fəlsəfədə bu termin 
küllilər olaraq keçirdi.  
URUC  [ascention]  –  yüksəlmə,  yüksəliş:  Uruc,  sudur  ilə 
birlikdə  hər  şeyin  Tanrıdan  doğulduğunu  və  yenə  ona  qayıda-
cağını ifadə edən qavramdır. 
UTĠLĠTARĠZM [lat. utilitas – fayda] – davranışın faydalılığı-
nı onun əxlaqiliyinin meyarı kimi qəbul edən estetik nəzəriyyə. 
UTOPĠYA [yun. U –  yox, və topos – yer, hərfən – ―mövcud 
olmayan  yer‖]  –  uydurulmuş  və  çox  vaxt  stastik,  durğun  sosial 
idealın təcəssümü olan cəmiyyət. 
UYĞUNLAġMA  [fr.  Coincidence;  ing.  Coincidence;  lat. 
Coincidenta;  tr.  Örtüşme;  osm.  tr.  tetabuk;  ər.  كتآطذ]  –  iki  şeyin 
bir-biri  ilə  tam  mənasında  uyuşması,  oxşar  olması.  Sözün  kökü 
tabəqa [كثؽ]-dan gəlir. Uyğunlaşma hər hansı bir məfhuma aid ola 
bilər.  Burada  əsas  olan  subyektin  insan  olması  deyil.  İnsan, 
yaxud, hər hansı bir əşya düşdüyü mühitə, və ya nəyəsə uyğunlaşa 
bilər.  

---

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
198 
UYDURMA [alm. Fiktion; fr. Ing. Fiction; lat. Fictio; osm. tr. 
Tasni;  ər.  غُُظذ]  –  Yalan,  boş,  həqiqəti  olmayan.  Həqiqətlə  tərs 
düşdüyünü, həqiqətlə uyğun gəlmədiyini hazırlamaq.  
UYUM  [əs.tr.]  –  uyğunluq,  münasiblik,  oxşarlıq,  bərabərlik, 
harmoniya, ahəngdarlıq və s.  
UZAY  [əs.tr.]  –  Fəza,  göy  boşluğu,  uzanmış,  genişlənmiş, 
geniş və s. 
UZDU  [əs.tr.]  –  Əzəli  olan,  əvvəli  bilinməyən,  çox  əski, 
qədim. 

---

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
199 
 
Ü  
 
ÜGE – [Üyge] məşhur, tanınmış, ünlü və s. 
ÜLƏMA  (ər. 
ًٖهػ
ا
ء
)  –  ərəbcədən  tərcümədə  ―alimlər‖ 
deməkdir,  müsəlman  dünyasında  istər  dünyəvi  elmlərlə  məşğul 
olanlara,  istərsə  də  dini  elmlərlə  məşğul  olanlara  verilən  xüsusi 
ad. Üləma sözü indidə dilimizdə az hallarda işlədilməkdədir. Belə 
ki,  üləma  yaxud  əllamə  sözləri  bəzi  hallarda  işlədilərkən  ironi-
kanlamlar  da  ehtiva  edir.  Orta  əsrlərdə  islam  mədəni  bölgəsinin 
bir hissəsi kimi, Azərbaycanda da mədrəsə üsulu tədris edilirdi və 
buranı bitirənlərə həm dini, həm də dünyəvi təhsil verilirdi.  
ÜLKÜ [tr. idea, eng. idea] – ideal, hədəf. Ülkü bəzən olmasına 
inanılan şey mənasında da anılırdı. Bundan başqa prinsip, adət və 
hətta pay, ortaqlıq mənasını da verirdi.  
ÜMUMĠ  [alm.  Allgemein;  fr.  Gènèral;  ing.  General;  lat. 
Generalis; tr. Genel; ər. وىًػ] – Cinslə, növlə bağlı olan, bir cinsin 
bütün növlərini daxilində toplayan, bir növün aid olduğu hər şeyi 
toplayan. Təkcədən ümumiyə, daha az ümumi  bilikdən daha çox 
ümumi  biliyə  keçiddən  ibarət  məntiqi  proses  [məs.,  ―istilik‖ 
anlayışlarından  ―enerji‖  anlayışına,  Evklid  həndəsəsindən 
Lobaçevski  həndəsəsinə  keçid],  həmçinin  bu  prosesin  nəticəsi: 
ümumiləşdirilmiş anlayış, mühakimə, elm qanunu, nəzəriyyə. 
ÜNSĠYYƏT  (ing.  Sociality;  خٍّغٔأ;  ru.  общительность)  – 
subyektlərin  səciyyəvi  qarşılıqlı  münasibətlər  üsulu,  digər  insan-
larla qarşılıqlı əlaqədə insanın mövcudluq üsulu. Ünsiyyət vasitə-
silə  insan  sosiallaşır,  həyata  bağlanır,  dostluqlar  qurur,  ətrafın-

---