motor yoqilg'isiga bo'linadi. Motor yoqilg'isi ichki yonar dvigatellarining tipiga
qarab: karbyurator (benzin, kerosin), dizel va reaktiv yoqilg'ilarga bo'linadi.
Benzin, yoqilg'i havo aralashmasini elektr uchquni bilan alanga oldiradigan
porshen karbyuratorli dvigatellar uchun yoqilg'i sifatida ishlatiladi (porshenli
samolyotlar, avtomobillar, mototsikllar va boshqa mexanizmlar). Benzin ma'lum
fraksion tarkibga, dvigatelda to'liq bug’lanish, tez alangalanish xossasiga ega
bo’lgan to'yingan bug'
bosimiga, detanatsiya va kimyoviy chidamlilikka ega
bo'lishi apparatlarni korroziyaga uchratmasligi lozim. Masalan, B-100 markali
aviatsiya benzini 40— 180°C da 97,5 % haydaladi. 10 % 75°C da qaynaydi. —
60°C da muzlaydi, 46200 kJ/kg issiqlik beradi.
Benzinning detanatsiyaga chidamligi, bu uning muhim tavsifidir. U
yoqilg'ini tashkil etgan komponentlarning termik barqarorligiga bog'liq bo'ladi.
Ba'zan yoqilg'i havo aralashmasi ma'lum darajagacha siqilgach,
yonish
tezligi 2000 m/s gacha keskin oshadi, portlash (detonatsiyalanish) tezligi
yaqinlashadi. Natijada silindrda qattiq urilish bo’lib, uni qizib ketishiga, tez ishdan
chiqishiga, dvigatel kuchining pasayib ketishiga, yoqilg'ining ortiqcha
sarflanishiga olib keladi. Detonatsiyaning sababi uglevodorodlarning termik
parchalanib o'ta beqaror peroksidlar hosil qilishidir. Yuqori molekular massaga va
normal tuzilishga ega bo'lgan to'yingan uglevodorodlar
detonatsiyaga moyil
bo'ladi, aksincha izotuzilishga (tarmoqlangan) ega bolgan uglevodorodlar
detonatsiyaga chidamli bo'ladi. Shuning uchun ham benzinlarning antidetanatsion
xossasiga baho berish uchun oktan soni (shkalasi) qabul qilingan. H - geptanning
detonatsiyaga chidamligi shartli ravishda «0» deb, izoaktanniki (2,2,4 -
trimetilpentan) esa 100 deb qabul qilingan.
Oktan soni
deb benzinning detonatsiyaga chidamligining o'lchov birligiga
aytiladi. U son jihatdan izoaktanning n-geptan bilan aralashmasidagi foiz
miqdoriga tengdir. U standart bir silindrli dvigatellarda yoki o'sha yoqilg'iga
moijallangan eksperimental dvigatellarda sinash yoii bilan aniqlanadi.
Benzinning detonatsiyaga chidamligini unga
antidetonator deb ataluvchi
ba'zi bir moddalarni qo'shish bilan oshirish mumkin. Masalan, tetraetil
qo'rg'oshinni Pb(C
2
H
5
)
4
brometan va xlornaftalin bilan aralashmasida (etil
suyuqligi) 1 litr benzinga 3 ml qo'yilsa, uning oktan soni 70 dan 90 gacha ortadi,
ammo etil suyuqligi juda zaharli bo'lganligi hamda u qo'shilgan benzin yonganida
qo'rg'oshinning zaharli birikmalari hosil boiib, atrof-muhitni, atmosferani
zaharlashi sababli undan foydalanish keyingi yillarda qisqarib bormoqda.
Antidetanator
sifatida
marganes
metilsiklopentadivinil
karbonil
(CH
3
C
5
H
4
Mn(CO)
3
) ham ishlatiladi. Motor yoqilg'isi oktan sonini oshirishining
nisbatan
samarali usuli, bu yoqilg'ini qayta ishlash paytida uni uglevodorodlar
tarkibini o'zgartirishdan (turli xildagi katalitik krekinglarni qo'llash orqali) yoki
benzinga oktan soni yuqori bo’lgan komponentlar (izooktan, triptan, kumol va
boshqa aromatik uglevodorodlar) qo'shilishdan iboratdir.
Dizel yoqilg'isi - kerosin, gazoyl, solyar moylari bo'lib, ichki yonuv
dvigatellarida qo’llaniladi. Ular yonish kamerasiga bevosita purkaladi. Katta
bosim, yuqori va siqilgan havo ta'sirida purkalgan yoqilg'i o'z-o'zidan yonib ketadi.
Yonishdan hosil bo’lgan gazlar ish bajaradi. Bunday
dvigatellarning foydali ish
koeffitsienti (FIK) juda yuqori bo'ladi, (yuk avtomobillari, teplovozlar, teploxodlar,
kichik elektrostansiyalar va boshqalar). Bunday yoqilg'ilarning o'z-o'zidan
alangalanib yonib ketishi, qovushqoqligi, fraksion tarkibi, qotish harorati,
kokslanishi va boshqa tavsiflari muhim ko'ratkichlari hisoblanadi.
O'z-o'zidan alangalanib ketishi setan soni bilan baholanadi. Setan soni
qanchalik yuqori bo'lsa, yoqilg'i shunchalik sifatli hisoblanadi.
Setan dizel yoqilg'isini etalon aralashma bilan taqqoslab ko'rish
orqali
aniqlanadi. Etalon aralashma bu setan (geksadekan C
16
H
34
uning sitan soni «100»
deb qabul qilingan) va α
-metil naftalin -C
10
H
7
CH
3
(setan soni «0» deb qabul
qilingan) aralashmasidan iborat boiib, dizel yoqilgilarida setan soni 40 dan 50
gacha bo'ladi. Dizel yoqilg'isining setan soni, yoqilg'iga yuqori molekular parafin
uglevodorodlari, yoki perekis moddalar qo'shish bilan oshiriladi.
Dostları ilə paylaş: