Buxoro yaxudiylarning diniy marosimlari va bayramlari

Buxoro yaxudiylarning diniy marosimlari va bayramlari

Reja:

• Reja:
• 1. Yahudiylar O‘rta Osiyoda
• 2. Buxoro yahudiylarining asosiy mashgulotlari
• 3. Marosimlari va bayramlari

Yahudiylar O‘rta Osiyoda. Ma’lumki, yahudiylar O‘rta Osiyoga qadim zamonlardan ko‘chib kelganlar. Ularning bu kelishlari haqida turli xil rivoyatlar mavjud. Ularning ichida umum e’tirof etilganlaridan biri shuki, yahudiylar bu mintaqaga Eron orqali kirib kelganlar. Bu xalqning O‘rta Osiyoga hijrati ko‘p asrlar mobaynida davom etdi. Taxminlarga ko‘ra, ular Assuriya quvg‘inlari paytida – er. av. VII-VI asrlarda Eronga ko‘chib kela boshlaganlar. Hatto e.r. av. VIII asrlarda ba’zi yahudiylar Isroilni tark etib, Misr, Eron kabi o‘lkalarda boshpana topganliklari haqida ham xabarlar bor.
Fors davlati ma’lum muddat O‘rta Osiyoni o‘z hukmlari ostida tutib turgan va xuddi shu davrda yahudiylarning ko‘chib kelishi amalga oshgan. Bu fikrni mahalliy yahudiylarning fors lahjalaridan birida gaplashishlari ham quvvatlaydi. Ularning hayot tarzlari, urf-odatlari qadimiy yahudiy, fors va mahalliy - O‘rta Osiyo madaniyatlarining qorishmasidan iborat. Tarixning turli jarayonlarida bu uch madaniyatdan ba’zilarining ta’siri kuchayishi yoki aksincha susayishi kuzatilgan. XVIII asrning boshlarida O‘rta Osiyoda yuz bergan siyosiy jarayonlar tufayli yahudiylar Eron, Afg‘oniston, Xiva, Qo‘qon va Buxoro jamoalariga bo‘linib ketdi.
O‘tgan asrning ikkinchi yarmida Rossiya tomonidan O‘rta Osiyoning ma’lum bir qismining bosib olinishi yana yahudiylarning Turkiston Muxtoriyati va Buxoro Amirligi jamoalariga bo‘linib ketishiga olib keldi. Yahudiylik millat dini bo‘lganligi uchun yahudiylar qaerda bo‘lmasin, biri-ikkinchisidan qancha uzoq bo‘lmasin, o‘qiydigan kitobi – Tavrot, e’tiqod qiladigan dini yagona bo‘lib qolaverdi. XVIII asrda O‘rta Osiyo yahudiylari tushkunlik davrini boshdan kechirdilar. 1793 yili o‘zi G‘arbiy Afrikadan bo‘lib, Falastinning Sfat shahrida yashovchi Iosif Mamon Mag‘ribiy o‘z shahri yahudiylar uchun moddiy yordam to‘plash maqsadida Buxoroga keladi.
U bu erlik yahudiylarning o‘z dinlaridan uzoqlasha boshlaganliklarini ko‘rib, shu erda qolishga va millatdoshlariga diniy ta’lim berishga ahd qiladi. Yahudiylar doimo tinch, kam aholili joylarda yashashni afzal ko‘rganlar. Agarchi O‘rta Osiyolik yahudiylarni Buxoro yahudiylari deyilsa ham, ular ko‘proq Samarqandda yashaganlar. XVIII asrning o‘rtalarida Nodir-shoh Samarqandni bosib olganida uning lashkarlari orasida turklar, lazginlar, afg‘onlar, eroniylar, shuningdek, yahudiylar bo‘lganlar. Ular Samarqandning Shoh-Kash, Chor-Raga, Novadon, Qo‘shhovuz kabi guzarlarida yashab qolganlar. Buxoro hukumati Nodir-shoh davrida yahudiylarga nisbatan yumshoq muomalada bo‘lgan.
rida yahudiylarga nisbatan yumshoq muomalada bo‘lgan. Son jihatdan ko‘paygan yahudiylarning barchalari bir mavzega jam bo‘lib yashashni xohlashardi. Biroq, Buxoroda ham, uning SHahrisabz, Kattaqo‘rg‘on, Karmana kabi viloyatlarida ham yahudiylarni musulmonlardan ajralgan holda alohida yashashga majbur edilar. 1843 yilning bahorida mahalliy yahudiylarga Samarqandning sharqiy qismidan 2,5 gektar joyni 10000 kumush tangaga sotish haqidagi shartnoma tuzildi. Bu shartnomani yahudilardan 32 kishi imzoladi, davlat uning haqiqiyligini to‘rt muhr bilan tasdiqladi. SHunday qilib, yahudiylar o‘zlarining birinchi mahallalariga ega bo‘ldilar. Buxoro yahudiylari, Oʻrta Osiyo yahudiylari (oʻzlarini "isroel", "bane iyeroel", "yahudiy-tojik" deb atashadi) — Oʻrta Osiyonyng turli shaharlarida yashaydigan etnik guruh.
Buxoro yahudiylari atamasi birinchi boʻlib 16-asrda paydo boʻlgan. Buxoro yahudiylarining oʻtmishdagi u mumiy soni haqida aniq maʼlumot yoʻq. Ingliz missioneri Volf amir Nasrullaxon hukmronligi davri (1826—60)da Buxoroda 10 ming yahudiy yashaganligini koʻrsatib oʻtgan. Aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, 1926 yilda Oʻzbekistonda 18172, 1989 yilda esa 28369, shu jumladan Buxoroda 4200 Buxoro yahudiylari yashagan. Oʻzbekistonda Buxoro yahudiylari, asosan, Buxoro, Samarqand, Qoʻqon, Xatirchi, Shahrisabz, Andijon, Margʻilon, Toshkent shahri lari da yashaydilar. Buxoro yahudiylari tili yahudiy-tojik tili boʻlib, tojik tilining jan. guruhiga kiradi.
Buxoro yahudiylarining Oʻrta Osiyoda qachon paydo boʻlganlari munozarali. Baʼzi olimlar (M. Zand)ning fikricha, yahudiylar Oʻrta Osiyoda miloddan avvalgi 6-asrda paydo boʻlganlar. Yahudiylar ensiklopediyasida Buxoro hududi Bibliyadagi Xabar bilan, iyeroilliklarning oʻn pushti surgun qilingan joylardan biri sifatida tenglashtirilgan (miloddan avvalgi 722). Arxeologax tadqiqotlarga koʻra, yahudiylar Oʻrta Osiyo (Marv, Samarqand)ga 2—4—5-asr va 8-asrlarda kelganlar. Yozma manbalarga koʻra esa miloddan avvalgi 1-asr—milodiy 1-asrda Marvga, 6— 80-asrlarda Xorazmga kelganlar. V. V. Bartoldning yozishicha, 10-asrda Movarounnahrda yahudiylar xristianlarga nisbatan kupchilikni tashkil qilgan. Tudellik sayyoh Veniamin (12-asr)ning maʼlumoticha, Samarqand shahrida 30 ming yahudiy yashagan.
Yahudiylarning Buxoroda boʻlishlari toʻgʻrisida ilk maʼlumot 13-asrga toʻgʻri keladi. Buxoro yahudiylarining oilaviy afsonalariga koʻra, 14-asr oxiri — 15-asr boshlarida yahudiy toʻquvchilar Amir Temur tomonidan Sabzavor, Sheroz va Bagʻdodsan Movarounnaxrga olib kelingan. Ular keyinchalik mahalliy yahudiy jamoalari bilan aralashib ketishgan. 16-asrda Buxoro yahudiylarning bosh markaziga aylangan, shu ayerda shaharda yahudiylar mahallasi — "Mahallai koʻhna" tashkil topgan. Buxoro yahudiylari iudaizm diniga eʼtiqod kilishadi. Barcha shaharlarda, yahudiylar gʻuj boʻlib yashagan mahallalarda sinagogalar boʻlgan.
20-asrning 30- yillari boshlaridagi stalincha qatagon davrida 1000 ga yaqin Buxoro yahudiylari hibsga olingan, sinagogalar, yahudiy maktablari, teatr, muzey va gaz.lar yopilgan. Buxoro yahudiylaridan adabiy esdaliklarning mashhur mualliflaridan biri Solomon ben Samuel boʻlgan. U 1338 yil Urganchda yahudiy tili lugʻatini tuzgan, Moshe ben Dovud forsiyda poemalar bitgan. 17-asr oxiri — 18-asr 1-yarmida shoir Yusuf Yagudi (Mollax Iosif ben Isaak)ning "Yetti akauka" asari Buxoroda mashhur boʻlgan.
Buxoro yahudiylarining asosiy mashgulotlari savdo, musiqashunoslik, artistlik, xunarmandchilik boʻlib, keyinchalik maishiy xizmat, pedagoglik sohalari, muhandis, vrachlik kasblarini egallashgan. Buxoro yahudiylari orasidan fan va madaniyatning yirik arboblari yetishib chiqqan: fan doktorlari — prof. Yu. I. Ishoqov, I. A. Kalantarov, B. I. Pinxasov, N. M. Mallayev; kompozitorlar — M. Leviyev, S. Yudakov; rassomlar — Yu. M. Yelizarov; Oʻzbekiston xalq artistlari — L. Boboxonov, B. Davidova, I. Oqilov, M. Yoqubova, M. Shamayeva shular jumlasidandir.
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgan (1991)dan keyin Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi barcha millat va elat vakillarining tili, urfodati, anʼanalariga hurmat bilan munosabatda boʻlishni, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratishni kafolatladi. Buxoroda 2 sinagoga, yahudiy tilida oʻqitiladigan maktab va bolalar bogchasi faoliyat koʻrsatadi.
Samarqandda "Shofar" gaz. nashr qilinadi (1998). Turli diniy marosimlar erkin oʻtkaziladi. E'tiqod bilan bog'liq bo'lgan bir nechta yahudiy e'tiqodlari bor, ularni boshqa xalqlar uchun qabul qilish doim ham oson emas.
1. Monoteizm - bitta xudoga sajda qilishni cheklash deyarli noma'lum. Sababi oddiy: tabiiy hodisalar shu qadar bo'linganki, ular muqarrar ravishda turli xil xudolarga tegishli bo'ladi, keyin bu xudolarning har biri topshirilishi kerak yoki ularning nazorati ostidagi tabiiy kuchlar jamiyatga zarar etkazadi.
2. Eksklyuzivlik. Har bir qadimgi xalqda o'z xudolari panteoni bo'lgan. Ammo hamma o'z panteoniga sajda qiladigan boshqa xalqlarning mohiyatini tan oldi. Qadimgi dinlarda universallik va izchil eksklyuzivlik yo'q.
Shunday qilib, Antioxning yahudiylikni yo'q qilishga urinishidan tashqari, qadimgi dunyoda diniy urushlar yo'q! Bir mamlakat boshqasini mag'lubiyatga uchratganda, ikkinchi mamlakat odatda g'olibning asosiy xudosini tan olish uchun talab qilinadi va g'olib bo'lganlar odatda bu marosimdan mamnun bo'lishadi: urushda mag'lubiyatga uchraganliklari boshqalarning asosiy xudosi juda kuchli ekanligini isbotlashdi. Fath qilingan millat dinining qolgan qismi saqlanib qoldi. Faqat yahudiylar umumiy va yagona ilohiy kontseptsiyani e'lon qilishdi: bizning Xudoyimiz yagona, hamma boshqalar xayoldir.
3. Ma'naviyat. Qadimgi dinlar xudolarni jismoniy narsalar yoki hodisalar bilan uzviy bog'lashgan. Masalan, bular: quyosh, oy, dengiz, unumdorlik, o'lim xudolari. Ko'pincha xudolarga insoniy shakl beriladi. Xudo jismoniy timsolga, shaklga yoki o'xshashlikka ega emasligini da'vo qiladigan yagona qadimiy din - bu iudaizm.
4. Axloqiy. Qadimgi dunyo xudolari o'zlarining haddan tashqari insoniy istaklarini erkaklar bilan va bir-biriga zid ravishda ko'rsatadigan mayda zolimlar sifatida tasvirlangan. Mutlaq axloqiy barkamollikning hech qanday sharti bu xudolarga taalluqli emas. Faqatgina yahudiy xudosi ushbu tavsifga javob beradi. Qadimgi madaniyatlarda bu yahudiylarning e'tiqodlari bema'ni bo'lib tuyulgan. Ular butun insoniyatning umumiy tajribasi va e'tiqodlariga zid edi. Shuning uchun yahudiylar ko'pincha chet elda hisoblanar edilar
Qadimgi iudaizmning bitta yakuniy xususiyatini ta'kidlash kerak. Qadimgi davr mobaynida yahudiylar diniy e'tiqod va marosimlarning boshqa shakllari bilan tajriba o'tkazishgan. Payg'ambarlar yahudiylarning butlarga sig'inishlari haqida guvohlik berishadi. Bobil asirligida, yahudiylarning ko'p qismi nikohga kirishgan va o'z e'tiqodlarini Bobil davriga moslashtirishgan.
Yaqin Sharqda yunon madaniyati hukmronlik qilganda, ko'plab yahudiylar elitaga aylandilar. 1989 yilgi aholi ro‘yxatiga ko‘ra O‘zbekistonda 28369 O‘rta Osiyo yahudiylari bo‘lib, ulardan 4220 tasi Buxoro shahrida, 5427 kishi esa Butun Buxoro viloyatida istiqomat qiladi.