Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 75 rasionalist yöndən izahını qeyri-mümkün hesab edirdi. «Ona görə Allah kosmik məntiqin apriori, təməl, zəruri və aşkar olan qanunudur və Onun varlığı isbat edilməkdən çox məcburi olaraq qəbul edilir. Əxlaqi həyatın tədqiqindən də bənzər bir nəticə meydana çıxır və modern dövrdə Kantın etdiyi kimi Allahın varlığını əxlaqın təməl bir mülahizəsi olaraq görür.» (108). Bəzi tədqiqatçılar Tusinin təbiətşünaslığa dair irəli sürdüyü fikirlərində təkamülçülük ideyalarının gizləndiyini irəli sürürlər. Fransız təbiətşünası Jan Batist Lamarkdan (1744-1829) və ingilis təbiətşünası Çarlz Darvindən (1809- 1882) öncə təkamül nəzəriyyəsini irəli sürən bu məşhur alim yer üzünun əşrəfi olan insanın tərəqqinin məhsulu olduğuna inanırdı. Lamarkdan və Darvindən fərqli olaraq Tusi təbiətdə və ayrı-ayrı fərdlərdə olan tərəqqinin hər şeydə üstün və zəruri varlıq olan Allah tərəfindən yönləndirilməsinə inanırdı. Tusi eyni zamanda maddənin məhv olmaması və itməməsinə də inanaırdı.Tusinin maddənin bu xarakteri haqqında irəli sürdüyü müddəalar rus filosofu Mixail Vasilyeviç Lomonosovun (1711-1765) və fransız kimya- çısı Antuan Lavuazyenin (1743-1794) maddənin məhv olmaması barədə olan fikirlərini tam 500 il qabaqlamışdı. Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 76 Gerçəyi ağılın işığı ilə axtar. R. Dekart 2.2. Nəsirəddin Tusinin idrak nəzəriyyəsi XIII əsrdə idrak haqqındakı fikirlərdə ortodoksal ideyaları mövcud olsa da işraqilər və peripatetiklərin materialist şərhinə də rast gəlmək mümkündür. Varlıq haqqında təlim olan ontologiya ilə, idrak haqqında təlim olan qnesologiya fəlsəfədə bir vəhdət təşkil edir. Və elə bu səbəbdən də varlıq haqqında təlim yaradan N.Tusi idrak nəzəriyyəsindən yan keçə bilməzdi. Hər bir fəlsəfi termin haqqında müxtəlif baxışların mövcud olması idraka da şamil edilə bilər. Müxtəlif cərəyanların bir çoxunun razılaşdığı idrakın hissi və əqli idrakdan ibarət olması fikri ilə razılaşırdı. İdrakı dini mövqeydən şərh edən əşərilərdən fərqli olaraq N.Tusi idrakı daha çox materialist mövqeydən şərh edirdi. Sufi filosofların intuitiv dərkini və işraqiliyin hissi, əqli və intuitiv dərkini şərh edərkən intusiyanı inkar edir. Bu inkarın təməlini isə Aristotelin fəlsəfəsi peripate- tizm dünyagörüşü təşkil edir. Bir sıra məsələlərin izahında isə Avropadakı intibah dövrünün verdyi izahdan daha elmi bir izah verir. İdrakın hissi və əqli növlərindən birinə üstünlük verib, digərini inkar edən Yeni dövr Avropa mütəfəkkirlərinin baxışları idrakı birmənalı izah edirdi. Hissi idrakı əsas götürən sensualizm və əqli idrakı əsas götürən rasionalizm əslində bir-birinə qarşı antipodik münasibət bəsləyirdilər. Onların arasında olan fikir ayrılığı tədqiqat sahəsində də özünü biruzə verə bilirdi. Bu NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 77 səbəbdən sensualistlər təbiət elmlərinə, rasionalistlər isə riyaziyyat və metafizikaya üstünlük verirdilər. İdrak göstərilən birtərəfli münasibət özünü Şərq peripatetiklərində büruzə vermirdi. Tusi Aristotel ənənələ- rini davam etdirərək gerçəkliyin dərk olunmasında rasionalizmin və sensualizmin hər ikisinin bərabər rol oynadığını görürdü. Buna əsas səbəb isə varlığın bir sıra elmlər vasitəsilə sirrlərini açmağa məşğul olan peripatetik- lərin hər ikisinin də idrakda rol oynadığını görməsində idi. Maddi aləmin ayrı-ayrı xüsusiyyətlərinin nəfsdə yəni, insan şüurunda düzgün əks olunmasına şübhə ilə yanaşan cəhalətpərəst filosofların əksinə doğru Tusi dünyagörüşü meyl edirdi. Təbiətşünaslıq elmi vasitəsilə ətraf aləmə obyektiv münasibət göstərən filosof, idrak məzmunu və fəaliyyəti haqqında düzgün nəticəyə gəlirdi. Təbiət elmləri vasitəsilə hissi idrakı, abstrakt təfəkkü- rün köməyilə əqli idrakı aktivləşdirərək, hissi və əqli idrakı ayrılmaz görürdü. Hissi və əqli idrakın ayrılmaz olması fikri qədim dünya fəlsəfi dünyagörüşünün ənənələrindən mənbəsini götürürdü. Əsasən təbiəti öyrənməyə cəhd göstərən bu filosoflar mövcudatın ayrı-ayrı formaları haqqında ümumi nəticə çıxardarkən əqli nəticənin fəaliy- yətindən də istifadə edrdilər. Şəxsi duyğuların, şəxsi hisslərin insanda yaratdığı idrak qabiliyyəti və verdiyi məlumatlar hissi idrakla bağlıdır. Bilavasitə seyretmə nəticəsində ortaya çıxan hissi idrak, cisimin bu və ya digər xassəsi ətrafında informasiya mərkəzi yaradır. Hissi idrakın duyğu formasında əşyanın rəngi, ölçüsü və s. haqqında məlumat yaranır. İlk məlumat duyğular vasitəsilə qavrayışa və təsəvvürə çevrilir. Qav- Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|