Chizmachilik

O‘lchash asboblari bilan detallarni o‘lchash. Detallarni texnikaviy jihatdan to‘g‘ri o‘lchash va o‘lchash asboblarini ishlatish katta ahamiyatga ega. Detallarni o‘lchashda turli universal o‘lchash asboblaridan foydalaniladi. Talabalar uchun o‘lchash asboblari – jazvallar, sirkul, o‘lchagich va kronsirkulladir. Detallarni o‘lchashda, ko‘pincha ayrim xatoliklarga yo‘l qo‘yiladi.



4- bosqich

2- bosqich

g

b

v

a)

1-bosqich

3- bosqich


178-rasm.

Xatolikni kelib chiqishi shulardan iboratki masalan, o‘lchash asboblarining xatoligi, temperaturaning o‘zgarishi va boshqalar sabab bo‘ladi. O‘lchash xatoligi – sistematik va tasodifiy xatoliklarga bo‘linadi:

a) Sistematik xato deb, doimiy miqdorga va belgiga ega bo‘lgan yoki ma’lum qonun bilan o‘zgaruvchi xatoga aytiladi. O‘lchash asbobini noto‘g‘ri sozlash natijasida sistematik xato kelib chiqadi. Buni o‘lchab olingan o‘lchamga ma’lum tuzatish kiritish yo‘li bilan yo‘q qilish mumkin.
b) Tasodifiy xato deb, o‘zgaruvchi bo‘lib, uning bosqichi va belgisi hyech qanday qonunga bo‘ysinmaydigan xatoga aytiladi. Tasodifiy xatoga o‘lchovchining xatosi yoki temperatura o‘zgarishi sabab bo‘lishi mumkin. Bu xatolikning son qiymatini oldindan ifodalash mumkin bo‘lmasada, ular ma’lum xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bir necha marta o‘lchash bilan bu xatolikni oldini olish mumkin.
O‘lchash - o‘lchangan kattalikni o‘lchash birligi deb qabul qilingan boshqa birlik bilan solishtirib ko‘rishdan iborat. Mashinasozlik sanoatida chiziqli o‘lchamni aniqlash uchun millimetr, burchakni aniqlash uchun esa, gradus va minutlar qabul qilingan. Detalni o‘lchash natijasida olingan o‘lcham bilan uning haqiqiy o‘lchami orasidagi ayirma o‘lchash xatoligi deyiladi.
O‘lchash vositalirning turiga qarab, o‘lchash usuli asosan ikki xil bo‘ladi:
1) absolyut o‘lchash usuli, o‘lchangan bosqich qiymatining bevosita o‘lchash asboblarining shkalasidan aniqlanadi. Bunga detalni masshtabli chizg‘ich, shtangensirkul, mikrometr va burchak o‘lchagich bilan o‘lchash kiradi.
2) nisbiy o‘lchash usuli, o‘lchangan bosqich algebraik hisoblash yo‘li bilan olinadigan o‘lchamdan qanchalik chetga chiqqanligi aniqlanadi. Har xil indikatorlar, optimetrlar, juda sezgir va aniq asboblar nisbiy o‘lchash asboblariga kiradi.
O‘lchash asbobolari:
1) masshtabli chizgich detalning to‘g‘ri o‘lchamlarini o‘lchash uchun ishlatiladi (179-rasm);
2) kronsirkul bilan detallarning ichki va tashqi o‘lchamlari o‘lchanadi (180-rasm);