D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya
Yüklə 29,12 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya Müasir Azərbaycan
- Səlimə Məmmədova, kiçik elmi işçi ORXON-YENİSEY TÜRK YAZILI ABİDƏLƏRİNDƏ DAVRANIŞ TƏRBİYƏSİ
- Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
- DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
241 Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya Müasir Azərbaycan dövləti çağ- daş dünyanın sürətlə inkişaf etməkdə olan bir dövləti, müasir elmi-texniki və sosial-siyasi tərəqqi yolunu tutmuş və fəal şəkildə qloballaşan dünyaya inteq- rasiya edən qabaqcıl ölkələrindəndir. Bu istiqamətdə xalqımızın psixologiyasında baş verən ictimai proseslər, dəyişikliklər öz əksini onun bu və ya digər həyat si- tuasiyalarında fərdi və rəsmi davranışın- da, gəldiyi ictimai qənaətlərdə, çıxardığı nəticələrdə və qarşısına qoyduğu plan və məqsədlərlə qabarıq şəkildə açıq-aydın göstərir. Yeni dövr, yeni sosial tələblər və cari şəraitə uyğunlaşma insanların nəinki konkret məqamlarda davranış formaları- na təsir edir, həm də milli xarakterin, mil- li düşüncənin və əxlaqın mahiyyətində əsaslı tarixi dəyişikliklərə gətirib çı- xarır. Bunun nəticəsində xalqın milli- mənəvi dünyası, tarixən əldə etdiyi milli dəyərlər müasir tarixi inkişaf prosesində qloballaşmaya məruz qalaraq unudul- maq təhlükəsi ilə qarşılaşır və «gərəksiz olma» kimi daha ağır tale ilə üzləşməyə Səlimə Məmmədova, kiçik elmi işçi ORXON-YENİSEY TÜRK YAZILI ABİDƏLƏRİNDƏ DAVRANIŞ TƏRBİYƏSİ 242 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI sürüklənmiş olur. Nəzərə almaq lazımdır ki, xalqın milliliyi ara- dan qaldırılarsa, onun dili, milli-mənəvi dəyərləri, milli-əxlaqi xüsusiyyətləri məhv olar, həmin xalq öz sosial məzmununu itirərək müxtəlif siyasi və iqtisadi münasibətlərdən asılı vəziyyətə düşər və mənəvi birlik, mədəni-tarixi ittifaq halından uzaqlaşaraq ayrı-ayrı fərd halında zəifləyər. Buna görə də, hər bir xalqın milli qüruru, tarixi qüdrəti kimi problemlər müasir xalq pedaqogikası- nın, milli psixologiyanın elmi, mədəni-tarixi vəzifələrindən sayı- lır. Bu istiqamətdə məqsədyönlü pedaqoji fəaliyyət mühüm elmi mövqedən çıxış edir. Bu zaman tərbiyə və təlqin məsələlərinin ciddi təhlili aparılaraq onların milli, mədəni, tarixi aspektlərdən əhəmiyyəti üzə çıxarılaraq mütərəqqi məqamları həyata keçiri- lir. Pedaqogika elminin dəyərləndirmələri aspektindən nəzərdən keçirilən bu tədqiqat mövzusu müasir Azərbaycan milli-mənəvi tərbiyəsi məsələləri üçün böyük əhəmiyyəti ilə seçilir. Belə ki, Orxon-Yenisey türk yazılı abidələrinin mətnləri bizim xalqın mənşəyini təşkil edən çoxsaylı türk tayfalarının mədəniyyət ta- rixini öyrənməkdə və bu tarixi yolda əldə etdikləri nailiyyətləri, səhvləri, nöqsanlardan çıxardıqları nəticələri, dövlətçilik və milli- lik uğrunda çalışan igid xanların mənəvi müdrikliyinin əsaslarını, mədəni davranış qaydalarını və s. məsələləri əhatə edən gözəl nümunələr təqdim edir. Orxon-Yenisey türk yazılı abidələrinin ən qədim nümunəsi VII əsrə aid edilir (1; 5), lakin bu abidələrin üzərindəki tarixə əsaslanıldığından gəlinən nəticə olaraq heç də abidələrin yara- dıcısı olan xalqın yazısının, mədəniyyət və dövlətçilik tarixinin də VII əsrə aidliyini ifadə etmir. Belə ki, abidələr üzərindəki tədqiqatlar aparan alimlərdən V.Tomsen A.Steynin 1906-cı ildə Çində gözətçi qülləsində tapdığı eramızın II yüzilliyinə aid arami yazılı abidəsinə əsaslanaraq belə qənaətə gəlmişdir ki, Göytürk abidəsi eramızın V əsrində meydana gəlmişdir. A.M.Amanjolov 243 Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya isə əldə etdiyi bir sıra tarixi sənədlərə əsaslanaraq belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Göytürk əlifbası eramızdan əvvəl birinci minillikdən gec yaranmamışdır. O, öz fikrini sübut etmək üçün Göytürk yazılı işarələrini yunan əlifbasının ilk variantı, finikiya və arami əlifbaları ilə müqayisə etmiş və bir sıra oxşarlıqlar üzə çıxarmışdır. Orxon-Yenisey yazılı abidələrinin yazıya alınmasında bö- yük xidmətləri olan S.Q.Klyaştornı göytürk əlifbası ilə yazılmış abidələri tapıldığı əraziyə görə yeddi qrupa ayırmışdır. Son za- manlar bu siyahıya Qafqaz ərazisində tapılmış Göytürk abidələri də daxil edilərək qrupların sayı səkkizə çatmışdır. Həmin siyahı aşağıdakılardan ibarətdir: I. Şimal-Qərb və Cənubi Monqolustanda tapılmış yazılı abidələr – bu abidələr «Orxon abidələri» adı altında öyrənilir və sayı 33-dür, daha çox diqqətəlayiq mətnə malik olanları 14-dür. Əsas etibarilə qəbirüstü daşlardır. Onlar sırasında Ongin abidəsi (İltəris kağan və onun xatunu İlbilgə xatunun şərəfinə yazılıb), Tonyukukun şərəfinə yazılmış abidə, Kül-tiginin şərəfinə yazıl- mış abidə, Mogilyan kağanın (Bilgə kağan) şərəfinə yazılmış abidə, Küli-Çorun şərəfinə yazılmış abidə, Moyun-Çorun şərəfinə yazılmış abidə daha məzmunlu olaraq zəngin tarixi məlumat təqdim edirlər. II. Yenisey yazılı abidələri – D.D.Vasilyevin müəyyən etdiyi siyahıya əsasən sayı 140-dır. Onların qədimi V-VI əsrə, yeniləri XI əsrə aid edilir. Bu abidələr «Talas abidələri» adı altında tanın- mışdır. III. Lena-Baykal yazılı abidələri – onlar, əsasən, qayalar, məişət əşyaları üzərində yazılmış abidələrdir, sayı 40-dır. Hesab edilir ki, eramızın VII-VIII əsrlərində yaradılmışdır. IV. Altay yazılı abidələri – onlar arxeoloji qazıntılar zamanı altı gümüş qab və əsasən silahların üzərində aşkar edilmişdir, ən 244 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI böyüyü hündür qaya üzərində yazılmış bir abidədir. Sayı 20 olan bu yazılı mənbələr əsasən məişət məzmunlu etnoqrafik yazılardır. V. Şərqi Türküstanda tapılan yazılı abidələr – bunlardan bir qismi kağız üzərində yazılmış Toyok abidəsi, Turfan yazı- lı sənədləri (sehrkarlıq məzmunu daşıyırlar), Irk bitik abidəsi (Falnamə və s.), bir qismi müxtəlif tipli qab əşyalar üzərində əksini tapmışdır (divar yazıları, güzgü üzərində yazı). VI. Şimali Qırğızıstan və Qazaxıstan yazılı abidələri - on- ların sayı 28-dir, müxtəlif əşyalar üzərində – daş, çubuq, kiçik heykəl, üzük, qolbaq, gümüş, qab, güzgü, qızıl quş fiquru, möhür, qaya üzərində yazılmışlar. VII. Fərqanə, Ala və Şimali Toxarıstanda tapılan yazılı abidələr – sayı 18 olan bu abidələr kuzə, bürünc üzük, kaşı qab, dəri, daş lövhələr üzərində həkk olunmuşlar. Ən qədim nümunəsi olan Muğ dağında Soğdada tapılmış dəri üzərindəki yazılı abidə eramızdan əvvəl III-II əsrlərə aid edilir, bu sənəd oxuna bilməmişdir. VIII. Şərqi Avropada tapılan yazılı abidələr – bunlar Volqa- boyunda, Dunay sahillərində, Azov gölü ətrafında, Şimali Qaf- qazda tapılmışdır. Qızıl, gümüş, kaşı küplər, su qabı üzərində oy- ma-cızma üsulu ilə yazılmışlar. Orxon-Yenisey abidələri ilə yanaşı uyğur yazılı abidələri də türk milli-mədəniyyət tarixində xüsusi yer tuturlar. Çində tapılan bu abidələr sayca Göytürk abidələrindən çoxdur. Tarixən müxtəlif dinlərə sitayiş edən uyğurlar oğuz-türk ittifaqına daxil olan xalq- dır. Bu xalqın tarixi, mədəni inkişafı Göytürk mədəniyyətindən uzaq olmamış, danışdığı dil isə ədəbi dil baxımından nəzərdən keçirilən göytürk dilindən fərqlənməmişdir. Uyğurlara məxsus yazılı abidələr əsasən bu türk xal- qının mənəvi duyğularını, dini dəyərlərini və təsərrüfatını, məşğuliyyətini, həyatını, ictimai, sosial, siyasi münasibətlərini öyrənmək üçün dəyərli mənbələrdir. Bu yazılı abidələr Göytürk Yüklə 29,12 Kb. Dostları ilə paylaş:
|