Darvozabon o'yini tasnifi

DARVOZABON O'YINI TASNIFI
Darvozabon (shuningdek, golkiper inglizcha: goalkeeper soʻzidan olingan) — darvozani himoya qiluvchi futbolchi. Asosiy maqsadi raqib jamoa futbolchilarini gol urishiga yoʻl qoʻymaslik. Koʻpincha jarima maydonchasi ichida darvoza yaqinida oʻynaydi. Darvozabonlar odatda, baland boʻyli, yaxshi refleks va ajoyib epchillikka ega futbolchilar boʻlishadi. Odatda har bir jamoada asosiy darvozabon va ikki nafar oʻrinbosar darvozabonlar boʻladi.
Darvozabon atayin qoʻllari bilan toʻpga tegishi mumkin boʻlgan (autdan uzatilgan toʻplarni hisobga olmaganda) yagona oʻyinchidir. U darvoza tomon yoʻllangan zarbalarni qoʻllari bilan qaytaradi; toʻplarni ushlab olib jarima maydonchasi va darvoza maydoniga havodan yoki pasdan uzatadi, shuningdek, „birga — bir“ holatlarda toʻpni egallab oladi. 1912-yilda darvozabonlarning darvoza yaqinidagi jarima maydonchasi ichida qoʻli bilan toʻpga tegib oʻynashi mumkin boʻlgan hudud chegarasi belgilab qoʻyildi (bunga qadar darvozabonlar maydon markazigacha boʻlgan hududda qoʻllari bilan toʻpga tegib oʻynashi mumkin boʻlgan). Jarima maydonchasi tashqarisida darvozabon oddiy oʻyinchi kabi harakat qiladi (xususan, oʻz jarima maydonchasi tashqarisida toʻpni qoʻli bilan ushlasa, ushbu vaziyatda qolgan oʻyinchilar qanday jazolansa, darvozabonga ham xuddi shunday jazo belgilanadi). Darvozabon oʻz jarima maydonchasi ichida toʻpni qoʻli bilan tashlab, oʻz darvozasiga ham gol urishi mumkin va bu gol hisobga olinadi (masalan, SSSR chempionatida bunday holat 1971-yilda sodir boʻlgan)[1]. Shu bilan birga, darvozabon toʻpni qoʻli bilan oʻynab raqib jamoa darvozasiga tashlashga haqli emas — rasmiy oʻyin qoidalarining „10 — qoidasi“ga koʻra, „Agar darvozabon toʻp (koptok)ni qoʻli bilan togʻridan — toʻgʻri raqib darvozasi tomonga uloqtirsa — darvozaga zarba beriladi yoki belgilanadi“.[2]]
Darvozabon oʻyin davomida toʻpni mahkam quchoqlab olish, zarb bilan uzatilgan toʻpni tananing biron bir qismi bilan qabul qilib olish (toʻpni qoʻl bilan ushlashning iloji boʻlmasa), pasdan toʻpga oyoq bilan tegib, toʻpni sakratgandan soʻng ushlab olish kabi usullardan foydalanadi.
Darvozabonning oʻziga xos fazilatlari (qobiliyatlari)[tahrir | manbasini tahrirlash]
Maksym Koval
Darvozabonlarning tana tuzilishi atletlarga xos boʻlishi, jarima maydonchasi ichida unga alohida ustunliklarni taqdim etuvchi sakrash qobiliyatiga ega boʻlishi, harakatchanlik, quvvat, epchillik, akrobatit harakatlar va raqibni ortda qoldirish kabi fazilatlarga ega boʻlishi talab etilib, toʻpni har qanday holatda toʻxtib oʻziga boʻysundirishi va ushlay olishi yoki mushtlari bilan qaytarishi kerak boʻladi. Qabul qilib olgan toʻpni kuchli zarb bilan uloqtirishi yoki uzatib berishi lozim. Shuningdek, ushlab olish imkonsiz boʻlgan holatlarda toʻpni darvoza ustini tepasidan yoki yonidan oʻtkazib yuborishi talab etiladi.
Darvozabon oʻz darvozasi oldida toʻgʻri pozitsiyani tanlay olishi, toʻpni qaytarishda ishonchli oʻynashi, darvoza oldida himoyani tashkil qilishi va tezkorlik bilan qarshi hujumga oʻtishni tashkillashtirishi kerak. Darvozabonning oʻyinida ehtimollik va kutilmagan vaziyatlar tez-tez yuzaga kelishi bois, undan topqirlik, tezkor reaksiya, diqqatni jamlash va harakatni muvofiqlashtirish qobiliyati, harakatlarning fazoviy, vaqtinchalik, dinamik aniqligi va biomexanik oqilona qarorlarni qabul qilish talab qilinadi.[3]
Harakatni muvofiqlashtirish qobiliyatlari deganda tez, aniq, maqsadga muvofiq, vaqtdan unumli foydalangan holda mohirona tarzda, yaʼni harakatli muammolarni (ayniqsa murakkab va kutilmagan qiyinchiliklarni) eng mukammal usulda hal qilish qobiliyati tushuniladi[4]
FIFA tomonidan tasdiqlangan futbol oʻyinining 4-qoidasiga koʻra, darvozabon oʻz formasi bilan jamoaning boshqa aʼzolaridan, raqib jamoa oʻyinchilaridan, shuningdek, uchrashuv hakamlaridan farq qilishi talab etiladi. Baʼzi darvozabonlarni kiyinish uslubidan muxllislari yaxshi tanishgan, jumladan, Lev Yashin liboslari rangiga koʻra „qora pantera“ laqabini olgan. Xorxe Kampos ham rang-barang formasi bilan ajralib turgan. Odatda jamoadagi birinchi raqam darvozabon uchun saqlanadi. Futbol tarixida ushbu qoida istisno qilingan holatlar ham boʻlgan, bular — braziliyalik Gilmar (1958-yilgi Jahon chempionatida 3-oʻrin) va argentinalik darvozabonlar Ubaldo Fillol, Neri Pumpido, Xorxe Goykoechea va boshqalardir. (1974-yildan 1990-yilgacha boʻlgan davrda Argentina milliy terma jamoasidagi raqamlar ampluasidan qatʼiy nazar alifbo boʻyicha taqsimlangan).
Barcha futbolchilar uchun majburiy boʻlgan asosiy anjomlardan tashqari, darvozabonlar uchun zarbalarni yumshatuvchi va toʻpni yanada ishonchli egallash imkonini beruvchi maxsus qoʻlqoplar yaratilgan. Bunday qoʻlqoplar orasida barmoqlar choʻzilishi kabi jarohatlarning oldini olish uchun moʻljallangan xususiyatlarga ega turlari ham mavjud. Darvozabonlarning qoʻlqopdan foydalanishi majburiy emas, biroq professional darvozabonlarning qoʻlqoplardan foydalanmasligini kamdan-kam holatda koʻrish mumkin. Qoʻlqoplardan birinchi marta XX-asr oʻrtalarida argentinalik darvozabon Amadeo Karriso foydalangan.
Bunday darvozabonlar sirasiga Rene Iguita, Xorxe Kampos, Bryus Grobbelaar, Manuel Noyerlarni kiritish mumkin. Darvozabonlarning bunday oʻyin uslubi biroz xavfli boʻlib, agar darvozabon xatoga yoʻl qoʻysa, raqib jamoa aʼzosi boʻsh qolgan darvozaga gol kiritishi mumkin (masalan, 1990-yilgi jahon chempionatining 1/8 finalida Rene Iguitaning xatosi Kolumbiya va Kamerun oʻrtasida kechgan uchrashuvda kolumbiyaliklarning magʻlubiyatiga sabab boʻlgan).
Darvozabonlar baʼzi hollarda gol ham urishadi. Bu odatda quyidagi holatlarda sodir boʻladi:
Darvozabonlar jarima zarbalari va penalti tepishda aniq trayektoriya boʻyicha harakatlanadi (bunday oʻyinchilarga Manuel Noyer, Rene Iguita, Rojerio Seni, Xose Luis Chilavert, Xans-Yorg Butt va boshqalarni kiritish mumkin). Biroq darvozabon jarima zarbasi yoki penalti tepganida, raqib jamoaning qarshi hujumga oʻtishi va boʻsh qolgan darvozaga gol urish xavfi mavjud boʻladi.
Darvozabon oʻyinning soʻnggi daqiqalarida kerakli golni urish maqsadida jamoasini hujumga chorlashi mumkin. Xorxe Kampos, Mikelanjelo Rampulla, Piter Shmeyxel, Mart Pum, Yens Lemann (2ta gol) va boshqalar ayni shu kabi holatlarda gol urishgan. 2007-yil 15-mart kuni UEFA kubogi 1/8 finali doirasidagi „Sevilya“-"Shaxtyor" uchrashuvida oʻyin „Shaxtyor“ foydasiga 2:1 hisobida yakunlanayotgan soʻnggi daqiqalarda „Sevilya“ darvozaboni Andres Palopning urgan goli uning klubi foydasiga oʻyinda qoʻshimcha vaqt taqdim etgan.
Shu tariqa oʻyin Andres Palop jamoasi foydasiga gʻalaba bilan yakunlangan (uning jamoasi UEFA kubogini ham qoʻlga kiritgan).
Darvozabon oʻz jarima maydonchasidan turib uzoq masofaga zarba yoʻllab gol urishi mumkin. (bunday tajribani Pat Jennings, Dragan Pantelich, Pol Robinson, Yuriy Jevnov, Tim Xovardlar amaliyotida kuzatish mumkin [7])
Rojerio Seni ayni damda darvozabonlar orasida professional tarzda gol urish boʻyicha rekordchi hisoblanadi. Xose Luis Chilavert terma jamoasi uchun eng koʻp urilgan gol muallifi (8), shuningdek, darvozabonlar orasida xet-trikka erishgan yagona oʻyinchidir (Argentinaning „Veles Sarsfild“ va,,Ferrokaril Oeste" klublari oʻrtasida 1999-yilning noyabr oyida oʻtkazilgan oʻyinda,,Veles Sarsfild" 6:1 hisobida gʻalaba qozongan. Ushbu uchrashuvda Chilavert penaltidan uchta gol kiritgan).