Ozbekistonda inson kapitaliga yonaltirilgan investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini taminlash istiqbollari.
Ozbekistonda inson kapitaliga yonaltirilgan investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini oshirish va iqtisodiyotni modernizatsiyalashning asosiy iqtisodiy tushunchalari sifatida investitsiyalar tushunchasining bugungi xayotimizga keng va tez kirib kelishining ozi uning mohiyati va ahamiyati, zarurligini korsatib, uni ochib berishga bolgan zaruriyatni keltirib chiqaradi. Bu tushuncha ozi bilan birga investitsiya loyihalari tushunchasi, investitsiya loyihalarini amalga oshirish va moliyalashtirish, ularning texnik iqtisodiy asoslanishi va ekspertizasi, loyihaviy tahlil, loyihalarning samaradorligini baxolash va monitoringi kabi bir qator yangi koplab tushuncha va iqtisodiy bilimlarni kashf etishi ularning bugungi iqtisodiy hayotimizda naqadar muhimligini anglab olishimizga sabab bolmoqda ―Jadal va mutanosib iqtisodiy o‘sish, chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishda faol va aniq yo‘naltirilgan investitsiya siyosati yuritish eng muhim omil hisoblanadi.
O’zbekistonda inson kapitaliga yo’naltirilgan milliy iqtisodiyotining rivojlanishida iqtisodiy tarmoqlarning kengayishi, mulkchilik shakllarining ortishi va qoshma korxonalarning salmogini osib borishiga katta investitsiyalar jalb qilinmoqda. Yonilgi-energetika majmuasi, mashinasozlik, metallurgiya, kimyo majmuasi, engil sanoat, sanoatning oziq-ovqat va qayta ishlash tarmoqlariga safarbar etilgan yirik miqyosdagi investitsiyalar import ornini bosuvchi ishlab chiqarishni barpo qilish va yangi mahsulotlar turlarini ozlashtirish bilan bogliq boladi. Keyingi yillarda transport majmuasiga, kommunikatsiyalarga, ijtimoiy sohaga, shu jumladan talim sohasiga investitsiyalar tobora kopayib bormoqda. Bunday tuzilmaviy ozgartirishlar jahon xojaligiga kirib borish, mamlakat iqtisodiyotining barqaror osishiga erishish imkoniyatlarini yaratadi.
Jahon iqtisodiyotining, shu jumladan Ozbekiston iqtisodiyotining ham kelgusi taraqqiyoti, asosan, investitsiyalarga bogliqligini bugungi kunda har bir bilim sohibi anglab etganligini nazarda tutsak, hozirgi kunda respublikamiz iqtisodiyotiga investitsiyalarni, xususan chet el investitsiyalarini kengroq jalb etish ularning mamlakatimizda otkazilayotgan iqtisodiy isloxotlarning samarali ijrosini taminlashning muxim asosiga aylanganligi bilan boglikligini tushunib olish qiyin emas. Jahon tajribasi shuni korsatadiki, qulay investitsiya iqlimi shakllanmasdan va xorijiy investitsiyalarni milliy iqtisodiyotga faol jalb etmasdan turib, bozor iqtisodiyotiga otayotgan mamlakatlar jahon iqtisodiy xamjamiyatiga muvaffaqiyatli integratsiyalasha olmaydi. Iqtisodiy adabiyotlarda va amaliyotda "investitsiya" nisbatan aniq va keng qollanilayotgan atama hisoblansa-da, ikkinchi tomondan, uning kop qirraligi va ziddiyatliligi nafaqat mamlakatimiz, balki xorijiy iqtisodiy adabiyotlariga ham xos. "Investitsiya" atamasining mohiyatini aniqlashni iqtisodiy adabiyotlarda keng qollaniladigan tariflarni tahlil etishdan boshlash maqsadga muvofiq. "Investitsiya" tushunchasi bir qator manolarga ega bolib, bu qisqacha quyilma degan manoni bildiradi. Yoki buni foyda olish maqsvdida aktsiya, obligatsiya sotib olish, tovar ishlab chiqarish uchun zarur bolgan real aktivlarni sotib olish va ishlab chiqarish hamda intelektual va boshqa moddiy boyliklar uchun sarflanishi tushuniladi, yani investitsiyalar har qanday vosita bolib, pulning qiymatini saqlaydi, uning qiymatini kopaytiradi, va ijobiy daromad olishni taminlaydi. Investitsiya huquqi sohasida ilmiy izlanishlar olib borgan rus olimi A.G.Bogatirev ham yuqoridagi nuqtai nazarga yaqin pozitsiyani egallaydi. Aynan xarajatlarning ishlab chiqarishga xosligi va uzoq muddatliligi kop hollarda mualliflar tomonidan investitsiyalar va kapital qoyilmalar ortasida tenglik ishorasini qoyilishiga sabab boladi.
Investitsiyalar asosiy va aylanma kapitalni qayta tiklash va kopaytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini kenggaytirishga qilingan sarflarning pul shaklidagi korinishidir. U pul mablaglari, bank kreditlari, aktsiya va boshqa qimmatli qogozlar korinishida amalga oshiriladi. Mazkur tarifda investitsiyalarning maqsadi korsatilgan bolsada, uning ijtimoiy samarani taminlashdagi roli korsatilmagan. Shuningdek, investitsiyalar faqat moliyaviy qoyilmalar sifatida tavsiflangan, xolos.
Mazkur tarif garchi keng qamrovli bolsa-da, investitsiyalarning mohiyatini toliq va aniq ochib bera olmaydi. Bunda investitsiyalar turli xil dasturlarni va loyihalarni amalga oshirish uchun sarflanadigan pul, mulk va intellektual boyliklar majmuasidan iboratligi takidlanadi. Qimmatli qogozlarga qilinadigan uzoq muddatli qoyilmalar, texnologiyalar sotib olish uchun sarflanadigan mablaglar va boshqa muhim investitsiya turlari etibordan chetda qolgan. Ozbekiston Respublikasining "Investitsiya faoliyati togrisida" gi qonunida keltirilgan tarif investitsiyalarning iqtisodiy-huquqiy tabiatini toliq ochib beradi: "investitsiyalar - iqtisodiy va boshqa faoliyat obyektlariga kiritiladigan moddiy va (nomoddiy nematlar hamda ularga doir huquqlar; investitsiya faoliyati - investitsiya faoliyati subyektlarining investitsiyalarni amalga oshirish bilan bogliq harakatlari majmui hisoblanadi. Moliyaviy investitsiyalar - mablaglarni moliyaviy aktivlarga kiritishdir. Moliyaviy investitsiyalar aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qogozlar shaklida qatnashishi mumkin.
Uzoq muddatli moliyaviy qoyilmalar shaklidagi investitsiyalar deganda davlat qimmatli qogozlariga (obligatsiyalar va boshqa qarz majburiyatlari), boshqa korxonalarning qimmatli qogozlari va Nizom kapitaliga kiritilgan mablaglar, shuningdek, mamlakat ichkarisida va xorijda korxonalarga taqdim etilgan qarz mablaglari tushuniladi. Real investitsiyalar deganda barcha turdagi (ishlab chiqarish va noishlab chiqarish) nomoliyaviy aktivlarni sotib olish maqsadida kiritilgan mablaglar tushuniladi.
Investitsiyalarning real va moliyaviy turlarga ajratilishi ularni tasniflashtirishdagi asosiy belgilardan hisoblanadi. Investitsiyalash jarayoniga ishtirok etish xarakteriga kora investitsiyalar bevosita va bilvosita investitsiyalarga bolinadi.
Bevosita investitsiyalarda investor investitsiyalash obyektini tanlash va mablaglar kiritishga bevosita ishtirok etadi. Bevosita investitsiyalarni odatda investitsiya obyekti togrisida aniq malumotga ega, investitsiyalash mexanizmi bilan yaqindan tanish, shuningdek bu sohada katta tajribaga ega bolgan maxsus tayyorgarlikka ega investorlar amalga oshiradilar. Bilvosita investitsiyalar investitsion yoki boshqa moliyaviy voitachilar orqali amalga oshiriladi. Investitsiyalash muddatiga kora investitsiyalar qisqa muddatli va uzoq muddatli investitsiyalarga bolinadi. Uzoq muddatli investitsiyalar ishlab chiqarish uchun moljallanmagan uzoq muddatli foydalanish kozda tutilgan aktivlarni barpo etish, ularni kengaytirish va sotib olishga sarflangan kapital mablaglardir.
Davlat investitsiyalari - markaziy, mintaqaviy hamda mahalliy hukumat va boshqaruv organlari tomonidan byudjet, byudjetdan tashqari fondlar hamda qarz mablaglari hisobiga, shuningdek, davlat korxonalari tomonidan ularning oz va qarz mablaglari hisobiga amalga oshiradigan qoyilmalaridir. Xorijiy investitsiyalar daromad olish maqsadida tadbirkorlik va boshqa faoliyat turlariga xorijiy investorlar tomonidan kiritiladigan barcha turdagi mulkiy va intellektual boyliklar majmuasidir. Xorijiy investorlar sifatida xorijiy yuridik va jismoniy shaxslar, davlatlar va xalqaro tashkilotlar qatnashishi mumkin. Xorijiy investitsiyalarning bevosita, portfel va boshqa turlari mavjud. Bevosita xorijiy investitsiyalar xalqaro investitsiya faoliyatining muhim toifasi bolib, bir mamlakat xojalik yuritish birligining boshqa mamlakatdagi korxonaga barqaror tasir otkazishga intilishini ozida aks ettiradi. Barqaror tasir otkazish deganda bevosita investor va korsatilgan korxona ortasida uzoq muddatli munosabatlar ornatish, shuningdek, ushbu korxonani boshqarishda investorning sezilarli roli tushuniladi.
Investitsiyalar uchun zaruriy moliyaviy manbalarni topish iqtisodiy osish shartiga aylangan. Bu esa birinchi nabvatda istemol va jamgarma nisbatiga bogliq. Ijtimoiy yonaltirilgan bozor iqtisodiyotiga otishda, oz modelini amalga oshirayotgan Ozbekiston investitsiyalarni moliyalashtirishning samarali usullari, mexanizmlari va vositalarini izlashda davom etmoqda. Iqtisodiyotning barcha mulkchilik sektorlari doirasida investitsiya faoliyatining kuchayishi investitsiya loyihalarini baholash va tanlovni otkazishni takomillashtirish, investitsiyalash uchun zarur bolgan ishonchli moliyaviy manbalarni izlab topish bilan bogliq bir qator muammolarni hal qilish zaruriyatini kondalang qilib qoyadi. Mamlakat investitsiya faoliyatida ayniqsa xorijiy investitsiya ishtiroki kuchayishi bilan bu masalalar ahamiyati oshib boradi.
Bevosita xorijiy investitsiyalar Nizom kapitaliga badal, kreditlar va boshqa shakllarda amalga oshirilishi mumkin. Bevosita investitsiyalash korxonasi korporativ va nokorporativ birlik sifatida aniqlanadi. Unda investorga kamida 10 foiz oddiy aktsiya yoki aktsionerlar ovozi (korporativ korxonalar uchun) yoki shunday ishtirokning ekvivalenti (nokorporativ korxonalar uchun) tegishli boladi. Bevosita va portfel investitsiyalarni bir-biridan ajratish uchun amaliyotda quyidagi mezondan foydalaniladi: agar investor 10 va undan ortiq foiz oddiy aktsiyalarga ega bolsa, bunday investitsiyalar bevosita investitsiyalar hisoblanadi.
Boshqa xorijiy investitsiyalarga bevosita va portfel investitsiyalar jumlasiga kirmaydigan investitsiya turlari kiradi. Masalan, savdo kreditlari, shuningdek, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan olinadigan kreditlar, bank qoyilmalari va boshqalar. Mintaqaviy belgisiga kora investitsiyalar mamlakat ichkarisidagi va xorijdagi investitsiyalarga bolinadi. Mamlakat ichkarisidagi (ichki) investitsiyalar deganda mamlakat hududida joylashgan obyektlarga investitsiya mablaglarining kiritilishi tushunilsa, xorijdagi investitsiyalar (tashqi) mamlakat hududidan tashqarisida joylashgan obyektlarga investitsiyalarni joylashtirish tushuniladi"13.
Yuqorida keltirilgan tasniflashtirish investitsiyalarning eng muhim belgilarini ozida aks ettirib, zaruriyat tugilganda yanada aniqlashtirilishi va ilmiy, tadiqot, tadbirkorlik maqsadlaridan kelib chiqqan holda yanada kengaytirilishi mumkin.
Investitsiyalar darajasi yalpi ichki mahsulot hajmiga sezilarli darajada tasir korsatadi, milliy iqtisodiyotdagi koplab mutanosibliklar uning osish suratlariga bogliq. Investitsiyalar mamlakat miqyosida kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni taminlashni yaxshilaydi
Investitsiya multiplikatori investitsiyalarning daromadlarning osishiga tasirini ifodalaydi. Ushbu uslub dastlab R.F. Kan tomonidan mablaglardan foydalanish multiplikatori 14sifatida taklif qilingan bolib, bu goya ushbu olim tomonidan amalga oshirilgan kuzatishga asoslangan. Ushbu kuzatish natijalariga kora, mablaglardan birlamchi qoshimcha foydalanishning muayyan hajmi taqsimlangan daromadlar va ular bilan bogliq xarajatlarning asta-sekinlik bilan osishi natijasida ulardan foydalanishning ikkilamchi shakllarini keltirib chiqaradi. Mazkur goya keyinchalik Keyns tomonidan bir tizimga keltirilib, koeffitsient - investitsiya multiplikatori korinishida taqdim etildi15.
Uning mohiyati quyidagicha: kapital qoyilmalarga qoshimcha xarajatlar daromadlar tolqinini vujudga keltiradi. Bu daromadlar hajmi ularni oluvchining istemolga moyillik darajasi bilan belgilanadi.
Ushbu nazariy qarashlarning Ozbekistonning investitsiya sohasidagi hozirgi holatini tavsiflashdagi dolzarb jihatlarini alohida takidlash lozim. Haqiqatdan ham, iqtisodiy islohotlarning dastlabki davrida Ozbekistondagi investitsiya taqchilligining muhim sabablaridan biri bir tomondan, davlat investitsiyalari hajmining qisqarishi bilan bogliq bolsa, ikkinchi tomondan, xususiy investitsiyalar oqimi uchun zaruriy shart-sharoitlarni taminlashga salbiy tasir korsatgan pirovard mahsulotga bolgan ichki talabning keskin qisqarishi bilan bogliq.
Xulosa
Investitsiyalar tufayli tarmoqda fan-texnika taraqqiyoti jadallashmoqda, uning yutuqlaridan foydalanish jarayoni rivojlantirilib, ilg`or texnologiyalar joriy etilmoqda. Investitsiyalar korxonalarning o`z mablag`lari hamda chetdan jalb etilayotgan mablag`lar evaziga amalga oshirilmoqda. Mustaqillik yillarida qishloq xo`jaligiga jalb etilayotgan mablag`lar summasi ortib bormoqda. Investitsiyalardan foydalanishning mutlaq (absolyut) hamda qiyosiy (nisbiy) samaradorligini tarmoq, korxona va yo`nalishlar bo`yicha aniqlash maqsadida muayyan ko`rsatkichlar tizimidan foydalanish lozim. Qishloq xo`jaligiga jalb etilayotgan investitsiyalar miqdori, iqtisodiy samaradorligi talab darajasida emas. Sababixo`jaliklar sof foydasi kamligi sababli maqsad uchun etarli miqdorda mablag` ajrata olmayotirlar, o`zgalarning mablag`lari, ya`ni chet el investitsiyalari, bank kreditlari ham talabni qondiradigan darajada jalb etilayotgani yo`q.
Ular o`z a`zolarining mablag`laridan samarali foydalanishlari ustidannazorat
yuritadilar. Bundan tashqari, qishloq xo`jaligini investitsiyalash jarayoniga turli xildagi banklarning, investitsiya, lizing va sug`urta kompaniyalarining, ishlab chiqarish kontsernlarining, savdo va boshqa korxona hamda tashkilotlarning mablag`larini jalb etish lozim. Buning uchun ularga davlat hamda qishloq xo`jaligi tomonidan ma`lum darajada iqtisodiy imtiyozlar yaratilishi zarur. Shundagina ular o`z mablag`larini qishloq xo`jaligiga solishi mumkin. Barcha yo`nalishlar bo`yicha qishloq xo`jaligiga sarflanayotgan investitsiya (kapital qo`yilma) larning maqsadga muvofiq yo`naltirilishi ta`minlanishi kerak. Shunda yalpi investitsiya (kapital qo`yilma) lar sof investitsiya (kapital qo`yilma) ga aylanadi. Ya`ni foydalanish mumkin bo`lgan ishlab chiqarish resurslari ko`payadi. Ulardan oqilona, samarali foydalanish natijasida qishloq xo`jaligining yalpi mahsuloti, yalpi va sof daromadi ortadi. Bu investitsiya (kapital qo`yilma) larning iqtisodiy samaradorligi yuksalishini ta`minlaydi.
Ozbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy ozgarishlar iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va sohalarida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish orqali uzoq muddatli barqaror iqtisodiy osishni taminlash va shu asosda mamlakatimiz hududida istiqomat qilayotgan kishilar turmush farovonligini muttasil yaxshilab borishga qaratilgan.
Jahon xojalik tizimida globallashuv jarayonlari chuqurlashib borayotgan va respublikamizda ochiq iqtisodiyot asoslari shakllantirilayotgan bugungi kunda samarali investitsiya siyosatini yuritish, ishlab chiqarish obektlarini tubdan modernizatsiya qilish orqali eksport hajmini oshirish hamda raqobatbardosh tovar va hizmatlarni jahon bozoriga chiqarish, milliy iqtisodiyotga kirib kelayotgan investitsiyalar oqimini kengaytirish va investorlar faoliyatini ragbatlantirish uchun qulay huquqiy va meyoriy shart-sharoitlarni barpo etish, shuningdek, xorijiy investitsiyalar samaradorligini izchil oshirib borish mazkur maqsadga erishishning eng muhim omillaridan hisoblanadi.
Shuni alohida takidlash lozimki, ohirgi yillarda respublikamizda investitsiya siyosatini takomillashtirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish boyicha qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Jalb etilgan xorijiy investitsiyalarning asosiy qismi real sektorga, yani ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirishga va texnik- texnologik qayta qurollantirishga yonaltirildi. Xorijiy investitsiyalarni keng miqyosda jalb etish natijasida mamlakatimizning eksport salohiyati sezilarli darajada oshdi, koplab yangi ish orinlari yaratildi, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma tarmoqlari faoliyatining samaradorligi ortdi. Shu bilan birga investitsiyalarni jalb etish va ularning samaradorligini oshirish boyicha hal etilishi lozim bolgan muammolar ham talaygina. Xususan, jalb etilgan investitsiyalar hajmi iqtisodiyotda chuqur tarkibiy ozgarishlarni amalga oshirish uchun etarli bolmayapti, shuningdek, xorijiy investitsiyalar katta qismining bir nechta mintaqalarda toplanib qolganligi respublikamiz mintaqalarida mavjud tabiiy-iqtisodiy salohiyatdan toliq foydalanish imkoniyatlarini cheklab qoymoqda.
Dostları ilə paylaş: |