Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

Su  obyektlərinin  çirklənmə  mənbələri  2  qrupa bölünür:  I 
qrupa-sənaye  müəssisələrinin  və  kommunal  çirkablarının 
təmizləmə  qurğuları,  II  -qrupa  kənd  təsərrüfatı  ilə  əlaqədar, 
məsələn gübrə və pestisidlərin parçalanma məhsulları ilə suyun, 
çirklənməsi aid edilir.
Aşağıdakı cədvəldə müxtəlif su obyektlərinin çirklənməsi 
ilə bağlı yaranan əsas problemlər göstərilir.
Cədvəl  11
Su obyekti
Suyun keyfiyyət problemi
Su obyekti üçün 
spesifik olan
Ümumi
Çaylar
Patogenlər
Ağır metallar
Üzvi maddələr
Asılı  maddələr
Asidifikasiya
Göllər  və  su  an- 
barları
Evtrofikasiya
Asidifikasiya
Yeraltı  sular
Minerallaşmanm
artması
Üzvi
mikroçirkləndiricilər
Nitratlarm 
qatdığının 
artması
Patogenlərlə  yoluxma  mədə-bağırsaq  xəstəliklərinin  yük­
sək  dərəcədə  xəstəlik  və  ölümün  mühüm  faktorudur.  Bu  əha­
linin  sıxlığından  və  onun  sosial-iqtisadi  inkiçafından  bilavasitə 
asılıdır,  inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün  səciyyəvidir.  İnkişaf 
etmiş ölkələrdə isə içməli su təchizatında su emal olunur.
Patogenlərlə yoluxma, üzvi  maddələrlə çirklənmə ilə qar­
şılıqlı  əlaqədardır.  Üzvi  maddələr  çirkləndiricilərin,  ən  böyük 
qrupu  sayılır,  onlar  suya  kanalizasiya çirkabları  və  ya nizam­
lanmış  məişət  axınları  ilə  həll  olmuş  və  ya  asılı  şəkildə  daxil 
olur.
Çaylar  suda  həll  olan  oksigenin  sayəsində  xeyli  özünü 
təmizləmə  qabiliyyətinə  malik  olur.  Çayda  üzvi  maddələrin 
miqdarı onun özünü təmizləmə qabiliyyətindən çox olduqda su­
110
yun  çirklənməsi  güclənir.  Bu  problemi  həll  etmək  üçün  höv­
zəyə daxil  olan çirkləndiricilərin həcmini azaltmaq, digər tərəf­
dən təmizləyici qurğuların sayını artırmaq lazımdır.
Çay  suları  ilə  gətirilən  asılqan  maddələr,  narın  torpaq 
hissəciklərindən  ibarətdir.  Dünya  çay  axınlarının  gətirdikləri 
narın torpağın miqdarı ildə 20 mlrd, tona qədər olur.  Gətirmələr 
halında  narın  torpaq  hissəcikləri  öz  səthində  fosfor  birləş­
mələrini absorbsiya edir.  Çaylar üzərində bəndlər yaradıldıqdan 
sonra  gətirmələrin  hamısı  absorbsiya  edilmiş  fosforla  birlikdə 
su anbarlarında akkumulyasiya olunur. Bu isə bəndin aşağı his­
səsində  torpağın  münbitliyini  və  balıq  məhsuldarlığını  aşağı 
salır.
Turşuluq  göstəricisi  PH=5  və  ondan  aşağı  olan  sularda, 
suların  asidifıkasiya  vəziyyətində  olması  qəbul  olumuşdur. 
Ekosferdə  bir  çox  proseslər  turşu-qələvi  reaksiyası  ilə  təyin 
olunur.  Yəni  PH-ın  göstəricilərindən  asılıdır.  PH-ın  optimal 
göstəricisi 6-8 arasında olduqda optimal göstərici  hesab olunur. 
Su  ekosistemlərində  flora və  faunanın dəyişməsi  asidifıkasiya- 
mn  mühüm indikatoru hesab  olunur.  Göllərdə PH-5  -dən  aşağı 
olduqda balıq populyasiyalan yoxa çıxır. Göllərin asidifıkasiya- 
smı müəyyən dərəcədə idarə etmək olur, bunun iki üsulu vardır:
1) 
gölə  və  onun  bütün  hövzəsinə  turşulu  yağışların 
miqdarını  azaltmaq;  2) suyu  əhəngləməklə  ona bilavasitə  təsir 
etmək.  Əhəngləmədən  sonra tez  bir zamanda göl  suyunun  və­
ziyyəti  yaxşılaşır,  bioloji  bərpa  olunma  prosesi  yavaş  gedir, 
balıq populyasiyası isə 5  ilə bərpa olunur.
Evtrofıkasiya yunan sözü olub qida (trofe) deməkdir. O su 
hövzələrində  biogen  elementlərin toplanması  nəticəsində  onun 
bioloji  məhsuldarlığını  artırır.  Biogen  maddələrin,  yəni  fosfor 
və  azot  birləşmələrinin  həddindən  çox  gölə,  su  anbarına,  çay 
mənsəbinə və həmçinin dəniz  sahilyanı  suyuna daxil  olması  su 
bitkilərinin,  xüsusən  mikroskopik  yosunların  və  makrofitlərin 
güclü  böyüməsinə  səbəb  olur.  Dövri  olaraq  yosunların  güclü 
inkişafı  (çiçəkləməsi) baş verir və sahəcə böyük olan  su anbar-
111

---

lanni  əhatə  edə  bilir.  Bundan  sonra  mikroskopik  yosunlar  qu­
ruyur və çox  vaxt  kütlənin oksidləşməsi  üçün suda həll olmuş 
oksigenin  hamısmı  sudan  alır -   özünə  çəkir.  Həm  “çiçəklən­
mə”  həm  də yosunlann parçalanması  zamanı  suyun keyfiyyəti 
pisləşir.
Təbii sularda və su təchizatı mənbələrində nitratlann əsas 
mənbəyi kənd təsərrüfatı sayılır.
Nitratlar  yüksək  həll  olmaları  ilə  fərqlənirlər.  Odur  ki, 
çox hissəsi su obyektlərinə, öncə yeraltı  sulara daxil olur. Kənd 
təsərrüfatının  intensivliyi  artdıqca  və  gübrələrdən  istifadənin 
müddəti uzunmüddətlidirsə nitratlara çirklənmə bir o qədər çox 
olur.  Qərbi Avropanın bir çox  ölkələrinin -  Almaniya, Çexiya, 
Slovakiya,  Danimarka,  Fransa  və  b.  quyu  sularında  nitratların 
yüksək  dərəcədə  olması  onları  istifadə  üçün  yararsız  edir.  İç­
məli  sularda  nitratlann  qatılığmm çox  olması  insan  sağlamlığı 
üçün bir sıra problemlər yaradır.
Beynəlxalq  səhiyyə  təşkilatı  tərəfindən  içməli  suda 
nitratlann norma miqdarı  NO
3-1 1  mq/1  qədər olmalıdır. Nitrat­
lann yeraltı  sulara  daxil  olması,  yeraltı  suların çirklənməsində 
ciddi  problem  sayılır.  Yeraltı  suların  hərəkəti  yerüstü  sulara 
nisbətən olduqca zəifdir.  Odur ki, hidrogeoloji  formasiyaya da­
xil olan çirkli su orada uzun müddət qala bilər.
Suyun minerallaşması onun tərkibində maddələrin həll ol­
ması  nəzərdə tutulur.  İnsan fəaliyyəti  gücləndikdə təbiətdə rast 
gəlinən ionların miqdarı iqlim şəraitindən asılı olaraq suda artır. 
Xüsusən  arid  regionlarında  çay  hövzələrində  suvarmanın  in­
kişafı  nəticəsində  minerallaşmış  sular  və  torpaq  horizontlann- 
dan yuyulmuş  bir çox  maddələr  yenidən  çaya qayıdır.  Dünya­
nın  bir çox  obyektlərində ağır metallar və  arsen  suyun keyfiy­
yətində ciddi problem yaradır.  Yer qabığında müəyyən edilmiş 
1 0 0  kimyəvi  elementdən  ən  yüngül  2 2  element  canlı  mad­
dələrin  tərkibində  daxil  olur.  Sənayedə  suyun  tərkibinə,  orqa­
nizmə  yad  olan  ağır  zəhərli  ağır  metallar  daxil  olur.  Bir  çox
112
kommunal təmizləyici qurğular da tərkibinə  ağır metallar olan 
sənaye çirkab sulan qəbul edir.
Dağ -  mədən  sənayesi və əlvan metallurgiya sənayesi  bu 
tip çirklənmələrin mənbəyi sayılır.
Təbii  sularda  üzvi  maddələrin  qatılığı  11-də  1000  nano- 
qramdan az olur.  Bu maddələrin suda olduqca kiçik qatdığının 
ölçülməsi  yüksək  dəqiqlik  tələb  edir.  Kəsgin  zəhərli  olan  bu 
maddənin ölçülməsi vacibdir,  çünki 
1  qr polixlorlu bifenillər  1 
mln. kub.m. suyu həyat üçün yararsız hala salır. Hamıya məlum 
olan  DDT  (dust)  da  bu  qəbil  çirkləndiricilərdəndir.  PXB  və 
DDT xlor üzvi birləşmələrə aid olub,  ətraf mühitdə uzun müd­
dət  qalaraq,  qida  zəncirləri  ilə  ötürülür,  onlann  bəzi  həlqə­
lərində  toplanır,  orqanizmin  immunitet  sistemini  zəiflətmək, 
qırmaq qabiliyyətinə malikdir.
Bəşəriyyətin  həyatında okeanın rolu çox  şaxəlidir.  Yerdə 
həyatın  mövcudluğunda  okeanın  əhəmiyyəti 
böyükdür. 
Okeanlar  iqlimin  və  atmosfer  tərkibinin  formalaşmasında, 
mineral  maddələrin  dövranının  yerinə  yetirilməsində  mühüm 
rol oynayır.
Hazırda  Okeanın  dərinliklərində  yerləşən  müxtəlif  mi­
neral  xammal  ehtiyatlarından  ən  çox  neft  və  qaz  böyük  əhə­
miyyət kəsb edir. İndi dünyada dənizə çıxışı olan 140 dövlətdən 
100-dən  çoxunda  şelflərdə neft çıxarılır,  300 mlrd,  kub.m-dən 
artıq qaz çıxarılır.
Dünyanın  xarici  mütəxəssislərinin  məlumatına  görə 
okeanların və  dənizlərin şelf sularında neft  ehtiyatı  -   80  mlrd, 
ton, qaz həcmi isə  -40-50 trln. m3-ə qədərdir.
Okeanın dibində və suyunda çoxlu miqdarda xammal var­
dır.  Dünya okeanında  1,4  •  10
16 ton natrium,  1,8  1015 ton maq- 
nezium,  5,6  TO
14  ton  kalsium,  20  mlrd,  tona  qədər  uran,  15 
mlrd,  ton  mis,  0,5  mlrd  ton  gümüş,  8-10  mln.  ton  qızıl  həll 
olunmuşdur.
Dəniz  suyunda  praktik  olaraq  Mendeleyev  cədvəlində 
olan  bütün  elementlər  vardır.  Yapon  alimləri  dəniz  suyunda
113

---