Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
min ton qaz-neft kondensatı axmışdır. 1995-ci ildə Cənubi və Orta xəzərin sərhəddində qruntda 270 m. dərinlikdə 1 kq. lildə 0,86 q. konsentrasiyalı neftin olması qeydə alınmışdır. Bakı buxtasında 5 -7 m-dən çöküntülərin ətəyinə qədər qurunt neft məhsulları ilə doymuşdur. Neft məhsulları ilə çirklənmənin səciyyəvi əlamətləri mənbəyin çoxluğu, ətraf mühitin demək olar ki, bütün kom ponentlərini çirkləndirməsi, böyük akvatoriyada səpələnməsi, dib çöküntülərində toplanması və s.-dir. Neftin həll olan və ağır komponentləri - fraksiyaları su kütləsində digər toksikantları, o cümlədən toksik metalları adsorbsiya edir, onların miqrasi yasına səbəb olur. Onlar suyun keyfiyyətini pisləşdirir, oksigen rejiminə mənfi təsir göstərir, suyun üst qatlarının atmosferlə balanslaşdırılmış əlaqəsini pozur. Antropogen neftlə çirklənmə indiki vaxtda da davam et məkdədir və istehsalın eskalasıyası, kəşfiyyat işləri, “Böyük Xəzər neftinin” Xəzəryanı dövlətlərin bütün sektorlarında nəql edilməsi bu problemi daha da dərinləşdirir. Cənubi Xəzərdə çirklənmə dərəcəsinə görə “ölü zona” adlandırılan bir sıra sahələr mövcuddur. Bura Neft daşları akvatoriyası, Bakı, Türkmənbaşı buxtaları və Çələkən yarım adası sahilləri aiddir. Bu sahələrin sularında neftin miqdarı 1,26-3,83 mq/l-ə çatır. Xəzər dənizində ekoloji vəziyyətin gərginləşməsində neftlə yanaşı politsiklik aromatik karbohidrogenlər (PAK) də ciddi təhlükə yaradır. Ciddi ekoloji nəticələr PAK-in dəniz eko sistemlərinin elementlərində toplanmasıdır. PAK əsasən neft məhsullarının və üzvi maddələrin yanması, emal və istifadəsi proseslərində əmələ gəlir. Dənizə daxil olan PAK-ın mənbə lərindən 3-ü çay axınları, atmosfer axınları və şəhər axınları əsas sayılır. Əhalisi çox olan, sənaye cəhətdən inkişaf etmiş də nizkənarı şəhərlər bu baxımdan PAK-m əmələ gəlməsində mənbə sayılır. Müəyyən olunmuşdur ki, 1 m3 - avtomobilin buraxdığı qazdan 800-900 mkq-a qədər 3,4 benzopin aynlir. 122 Ətraf mühit üçün təhlükəli PAK-a 17-dən artıq karbohidrogen daxildir, bunlardan 7-si 3,4; 1,12; 2-5,6; 3,4-9-10 benzoprin əsaslıdır. Quyuların tikilişində və qazılmasında Xəzər dənizinin çirklənməsi Xəzərin flora və faunası üçün müəyyən təhlükə yaradır. Qazma zamanı həcminə görə tullantılar arasında qazma çirkab suları (QÇS) üstünlük təşkil edir. Qazma zamanı bir qu yudan sutka ərzində 40 m3 -ə qədər həcmində su, su hövzəsinə - dənizə axıdılır. Bununla yanaşı QÇS -da həm qazma məhlulu, onun komponentləri, kimyəvi reagentlər, neft və neft məhsulları və s. olduğu üçün su hövzəsi ən çox çirklənməyə məruz qalır. Qazma tullantılarının ən təhlükəli növləri işlənmiş qazma məhlulu, qazma şlam və qazılmış süxurlar hesab olunur. Biogen elementlərin, ilk növbədə məişət və kənd təsər rüfatı mənşəli üzvi maddələrin Xəzərə daxil olmasının əsas mənbələri çaylar, şəhərlər və yaşayış məntəqələridir. Apanlan tədqiqatlar göstərir ki, bioloji yükün antropogen dəyişməsi tez- tez dəniz ekosisteminin strukturunun dəyişməsinə gətirib çıxa- nr; bioməhsuldarlığın səviyyəsi artır, bioloji qruplaşdırmanın növ tərkibi dəyişir, trofık əlaqələrin davamlılığı pozulur, suyun fiziki və kimyəvi xassələri dəyişir. Balanslaşdırılmış ekosistem lərdə üzvi maddələrin əmələ gəlməsi ilə parçalanması, həm çinin oksigenin ayrılması və mənimsənilməsi arasında tarazlıq saxlanılır. Xəzər dənizinin bəzi evtrofıkasiyaya uğramış sahə lərində bu tarazlığın pozulması bioloji-kimyəvi dəyişikliyə sə bəb olmuşdur. Belə dəyişiklər çay cstuarilərinin akvatoriyaları və stasionar çirkab sularının daxil olduğu zamanlar üçün səciy yəvidir. Bu sahələrdə suyun alloxton və avtoxton mənşəli asan mənimsənilən üzvi maddələrlə zənginləşməsi nəticəsində tə nəffüsün sürəti suyun oksigenlə zənginləşməsi sürətindən çox olur. Bu xüsusən Xəzərin hər üç-Şimal, Orta və Cənub hissə sinin dərin yerində suyun aşağı qatlarında nəzərə çarpır. İlk dəfə antropogen evtrafıkasiya Şimali Xəzərdə qeydə alınmışdır, bu əsasən biogen elementlər və üzvi maddələrlə zənginləşən 123 Volqa çayının sularının axınları ilə əlaqədardır. Volqa çayının axınında fosfat, azot və üzvi maddələrin cəmi 3 dəfə artmışdır. Xəzər dənizi şəraitində 1 kq fosfor və azotun 1000 kq-dan artıq plankton bakteriyalannm biokütləsini əmələ gətirə bilməsi əmsalına əsaslanaraq antropogen evtrofikasiyanın intensivliyin təsəvvür etmək olar. Şimali Xəzərdə suyun evtrofıkasiyası ildən ilə genişlənir. Məlum olduğu kimi evtrofikasiya zamanı asan mineral laşan üzvi maddələrin toplanması və bidestruktorların miqdarının artması nəticəsində Xəzər dənizi ekosisteminin sta- billiyi kəsgin pozulur. Bu zaman su kütləsi və dib çöküntüləri yosun metabolitləri və mikroorqanizmlər tərəfindən parçalanan substrantlann aralıq məhsulları ilə zənginləşir. Şimali Xəzərin antopogen evtrofıkasiyası hidrokimyəvi rejimi, suyun və dib çöküntülərinin kəmiyyət-keyfiyyət tərki bini dəyişmişdir. Suyun üst qatlarında ümumi mikroorqanizm- lərin miqdarı orta hesabla bütün sahələr üzrə 3-3,5mln/ml, saprofit bakteriyalar 600-700 kl/ml artmışdır. Çayların axınla rının, biogen elementlərinin alloxfon üzvi maddələrin artması təkcə Şimali Xəzərin deyil, həm də bütün Xəzər dənizi üçün ekoloji təhlükə hesab olunur. Çünki antropogen evtrofikasiya və onun nəticələri haqqında həyəcanlı faktlar dənizin bütün şelflərində müşahidə olunur. Orta Xəzərdə də antropogen evtrofikasiya prosesləri hər yerdə baş verir, ən çox qərb şelfdə müşahidə olunur. Dənizin qərb şelfındə, Sumqayıt sahilindən başlayaraq cə nuba doğru Ələt sahəsinə qədər, akvatoriyaların 25-35 m izo- bata kimi 30 ildən artıq müddətdə fitoplanktonun, fito və zoobentosun kütləvi inkişafı sıxışdınlmışdır. Regionun ibtidai fauna və florasının əsas nümayəndələrinin deqradasiyasının əsas səbəbi əvvəldə qeyd olunduğu kimi dənizin ümumi çirk lənməsi olmuşdur. İntensiv antropogen evtrofikasiya Cənubi Xəzərdə də baş verir. Bu proses çirkab sulan ilə kontaktda olan zonada daha davamlıdır. Fitoplanktonun deqradasiyası nisbətən dayaz sulu zonalannda Sumqayıt, Pirallahı, Şıxov, Qaradağ - 124 Ələt akvatoriyalannda qeyd olunmuşdur. Kürboyu, Kürbumu, Lənkəran və Astara şəhərində antropogen evtrofikasiya prosesi sahildən formalaşmağa başlayır. Beş Xəzəryanı dövlətlərin hamısı beynəlxalq sazişlərə qoşulmuş və hər bir ölkə özünü Xəzər dənizi ilə sərhəddi daxi lində dənizin çirklənməsinin qarşısım almaq üçün müəyyən təd birlər proqram və planını işləyib hazırlamış və bunu tədricən yerinə yetirməkdədir. Azərbaycan Respublikası 2006-2010-cu illərdə Xəzərin çirklənməsinin qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirləri işləyib hazırlamış və yerinə yetirilməsini təmin etmişdir. 1. şəhərdaxili təsərrüfat - məişət kanalzasiya şəbəkəsinin yağış kanalizasiya şəbəkəsindən təcrid edilməsi ilə Bakı buxta sına axıdılan fekal-tullantı sularının qarşısının alınması (2006- 2008-ci illərdə yerinə yetirilmişdir). 2. buxtanın sahil zonasında fəaliyyət göstərən sənaye obyektlərində yaranan tullantı sularının müasir tələblərə uyğun təmizlənməsini təmin edən lokal təmizləyici qurğuların qu raşdırılması (2006-2009-cu illər). 3. Hövsan Aerasiya stansiyasında və digər təmizləyici qurğularda müasir tələblərə uyğun təmizlənmiş suların təkrar istifadə edilməsi (2006-2007). 4. Pirallahı, Cilov, Qum adalan və Neft Daşlanndakı tə mizləyici qurğuların müasir tələblərə uyğun yenidən qurulması (2006-2007). 5. neft və qaz yataqlarında quyuların qazılması və təmiri zamanı yaranan şlam və qazma məhlullarının və digər təhlükəli tullantıların poliqonlarda zərərsizləşdirilməsini təmin edilməsi (2006-2010). 6. Xəzər dənizinin sahil boyu (Abşeron yarımadası da daxil olmaqla) fəaliyyət göstərən Kurort - müalicə, turizm və iaşə müəssisələrində, çimərliklərdə və fərdi yaşayış massiv lərində kanalizasiya şəbəkəsinin və tullantı suların təmizlən- 125 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|