Təbii şəraitdə əmələ gələn və cəmiyyətin müxtəlif tələb
lərini təmin etməyə lazım olan mineral və süxurlara faydalı
qazıntı deyilir. Təbiətdə faydalı qzıntılara bərk (kömür, filiz,
qeyri-filiz, qiymətli daşlar və s.), maye (neft, su) və qaz halında
(təbii qaz və səmt qazı) təsadüf edilir. Faydalı qazıntılardan
təbii halda və ya müəyyən emaldan sonra istifadə edilir.
Faydalı qazıntını örtən və onun daxilində qat və damar
şəklində olan süxurlara boş süxur deyilir. Faydalı qazıntı və ya
boş süxur anlayışı nisbidir. Belə ki, ayrı-ayrı hallarda eyni bir
süxur faydalı qazıntı və ya boş süxur ola bilər. Məsələn, dəmir
filizini çıxarmaq məqsədilə aparılan mədən qazmasında əhəng-
daşları olarsa, buna boş süxur deyilir. Xüsusi məqsəd, məsələn,
tikinti üçün əhəngdaşı çıxarılarsa, onda o, faydalı qazıntı hesab
olunur.
Yer təbəqəsinin bu və ya digər hissəsində təbii halda top
lanmış faydalı qazıntıya faydalı qazıntı yatağı deyilir. Yer
qatlarındakı mineral xammalın miqdarına isə onun ehtiyatı
deyilir. Mineral xammalın keyfiyyəti onun tərkibində olan fay
dalı komponentlərin miqdarı ilə müəyyən edilir. Bəzi faydalı
komponentlərlə yanaşı mineral xammalda iştirak edən zərərli
komponentlərin də miqdarını müəyyən etmək lazım gəlir.
Zərərli komponentlər filizlərin zənginləşdirilməsinə və istifa
dəsinə sözsüz ki, mənfi təsir göstərir və ətraf mühitə ziyan
vurur.
Faydalı qazıntı yatağını istismar etmək məqsədilə mineral
xammalın minimum ehtiyatını, faydalı komponentlərin və nə
hayət, zərərli komponentlərin istismara xələl gətirməyən miq
darını müəyyən etmək lazımdır. Bu, sənaye kondisiyası ad
lanır. Kondisiya müvəqqəti kateqoriyadır. O, sənayenin mine
ral xammala olan tələbatından, xammal bazasının ölkə üzrə eh
tiyatından və bu kimi səbəblərdən asılı olaraq dəyişə bilər.
Kondisiya sənaye üçün əlverişli olan ən kiçik göstəricidir. Kon
disiya göstəricilərinə əsasən kəşfiyyat zamanı faydalı qazıntı
218
yataqlarını sənaye əhəmiyyətli və hazırda sənaye əhəmiyyətli
olmayan qruplara bölürlər.
Faydalı qazıntı yataqlarının kəşfi, onların çıxarılması və
zınginləşdirilməsi ilə məşğul olan sənaye sahələrinə mədən
sənayesi deyilir.
Faydalı qazıntılar sırasında ən başlca yer mineral yanacaq
ehtiyatlarına məxsusdur. Mineral resurslar filiz (metallar) və
qeyri-filiz növlərinə bölünür. Qeyri-filizlər yanacaq, kimyəvi
və tikinti xammalından ibarətdir. Hər il mineral resursların
istehlakı 5% artır.
Faydalı qazıntıların yerləşməsi geoloji qanunauyğunluğa
tabedir. Yanacaq faydalı qazıntılar (neft, təbii qaz, kömür, torf,
şist), əsasən qədim platformaların kənar və daxili əyilmələri
(çökmələri) sahələrində cəmlənmişdir (İran və Mesika kör
fəzləri, Xəzər hövzəsi, Qərbi Sibir, Şimali Afrika, Şimal dənizi
və s.). Filiz faydalı qazıntılar platformaların qədim kristallik
qalxanlarında və geosinklinal - orogen qurşaqlarda, kimyəvi
xammallar (kükürd, fosforit, kalium duzları) və tikinti mate
rialları müxtəlif tektonik zonalarda geniş yayılmışdır.
Hazırda faydalı qazıntı yataqlarının axtarışı, istisman
dərininə (ehtiyatları tükənən Avropa ölkələri və ABŞ üçün
səciyyəvidir) və eninə (RF-nın Asiya hissəsi, Kanadanın şimalı,
Avstraliya, Braziliyanın Amazon hövzəsi, əksər İOÖ) isti
qamətində aparılır.
Mineral yanacaq ehtiyatları içərisində isə başlıca yeri
kömür tutur. Dünyada kömür ehtiyatı və istifadəsi 1924-cü ildə
yaradılmış və hazırda 80-dən çox ölkəni birləşdirən və dünya
nın enerji problemi ilə məşğul olan “Dünya Energetika Şurası”
sessiyalarında müzakirə edilir.
Dünyada 14,8 trln t o cümlədən, 9,4 trln t daş kömür, 5,4
trln t qonur kömür ehtiyatı vardır. Dünya kömür ehtiyatının
60%-ni daş kömür, 40%-ni qonur kömür təşkil edir. Kəşf edil
miş ehtiyatlar ümumi ehtiyatın cəmi 8%-nə qədərdir. Kömür
ehtiyatının 90%-dən çoxu Şimal yarımkürəsində cəmlənmişdir.
219
Kömür ehtiyatlarının 54%-i Asiyanın, 28%-i Şimali Ame
rikanın, 9%-i Avropanın payına düşür. Dünya ölkələri arasında
daha çox kömür ehtiyatına malik MDB, ABŞ və ÇXR-dır.
Ümumi ehtiyatın 80%-i bu dövlətlərin ərazisindədir. İnkişafda
olan ölkələrdən Hindistan, Latın Amerikasının bir çox ölkələri
də kömür ehtiyatına malikdir. Dünyanın 83 ölkəsində kömür
ehtiyatı kəşf edilmişdir. Dünyanın 10 iri kömür hövzələrinə
Tunqus, Lena, Kansk-Açinski, Kuzbas, Rur, Appalaç, Peçora,
Taymır, Qərb, Donbas aid edilir.
Mineral resurslardan neft və qaz yanacaq istehsalında xü
susi yer tutur. Neft (102 ölkədə) və qaz (85 ölkədə) ehtiyat
larının coğrafi yerləşməsi dünya dövlətlərinin həmişə maraq
dairəsində olmuşdur. Kömürdən fərqli olaraq maye və qaz ya
nacağının qiymətində hər il dəyişikliklər baş verir. Bu isə bəzi
ölkələrdə yanacaq ehtiyatlarının azalması, bəzilərində isə isteh
salın mürəkkəbliyi ilə izah olunur. Məsələn, 80-ci illərin
əvvəllərində neft ehtiyatı 95 mlrd t idisə, son illərdə bu rəqəm
800 mlrd t-dan çox hesablanmışdır.
Dünyada qaz ehtiyatlarının kəşfi 1980-1990-cı illərdə 35
trln m3, son illərdə isə 600 trln m3-ə çatmışdır. Yanacaq ehti
yatları kəşfinin belə göstəriciləri birinci növbədə yeni yataqlam
mənimsənilməsi, ikincisi isə ümumi geoloji ehtiyatların kəşf
olunub artıq istehsal astanasında dayanması ilə izah edilir. Nəti
cədə məlum olur ki, müasir dünya iqtisadiyyatında neft və qaza
olan tələbat daha üstündür. Geoloq-alimlər belə hesab edirlər ki,
neft və qaz yataqları 77 mln km2 sahəni, o cümlədən 48 mln
km2 qurunu, 29 mln km2 şelf zonasını əhatə edir.
Çoxsaylı neft (50 min) və qaz yataqları içərisində daha
əhəmiyyət kəsb edən nəhəng hövzələrdir. Həmin hövzələrin hər
birində neft ehtiyatı 500 mln t-a, hətta 1 mlrd t-a, qaz isə 1
trln.m3-ə bərabərdir. Dünyada 50-yə qədər belə iri hövzə vardır.
Onların yarıdan çoxu Yaxın Şərq ölkələrdində yerləşir. Dün
yada nəhəng qaz hövzələri 20-dən çoxdur ki, onlarda da ümumi
ehtiyatın 70%-i cəmlənmişdir. Bu növ hözələr əsasən MDB
ölkələri üçün də xarakterikdir.
Artıq isbat edilmişdir ki, dəniz dibində olan neft ehtiyat
lan Yer kürəsindəki neft ehtiyatlarının təxminən 50%-ni təşkil
edir. Dəniz və okeanların dibindən hər il 700 mln t neft çıxarılır,
bu isə dünyada istehsal edilən neftin təxminən 30%- i qədərdir.
Dənizin dibindən hər il 300 mlrd m3-dən artıq qaz çıxanlır və s.
Məlumdur ki, neft yataqlarının kəşfi və işlənməsi zamanı
kimyəvi birləşmələrin tətbiqi ilə aparılan müxtəlif əməliyyatlar
dənizi çirkləndirən mənbələr rolunu oynayır. Bu hal xüsusilə
quyuların qazılması prosesinə aid edilir. Quruda qazılan və
istismar olunan neft quyuları da torpağı çirkləndirən əsas mən-
bələrdəndir. Quyuların qazılması zamanı hər bir buruq sutka
ərzində 100-120 m3 su işlədir. Adətən quyu ətrafında kifayət
həcmdə gil, yağlayıcı maddələr, kimyəvi reagentlər, qazılmış
süxurlar və s. ilə çirklənmiş su yığnağına rast gəlmək olur. Bu
sular tullantı sulan adlandırılır. Neft və qaz quyularının istis
marı, təmiri, neft və qazın yığılması və nəqli zamanı ətraf mü
hitin çirklənməsi baş verir. Quyularm istismarı zamanı hasila
tın sabit sazlanması və ya artırılması üçün ardıcıl olaraq quyu
larda müxtəlif geoloji texniki tədbirlər həyata keçirilir. Bu əmə-
liyyatlann yerinə yetirilməsi zamanı da ətraf mühitin çirk
lənməsi baş verə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, ətraf mühitin
çirklənməsi yer üzərinə neftin təbii olaraq öz-özunə axması nə
ticəsində də baş verir. Bu hala Cənubi Kaliforniyada, Karib
dənizində, Meksika və İran körfəzlərində, Azərbaycan və
Komidə rast gəlmək olar.
Neft və qazın çıxarılması, hazırlanması, nəqli və saxlanıl
ması zamanı boru birləşmələrindən, siyirtmə və kipgəclərdən
sızma ətraf mühiti çirkləndirən potensial mənbə sayılır. Eləcə
də neft və qaz boru kəmərləri də ətraf mühitin çirkləndirilməsi
üçün təhlükəli sayılır. Müəyyən edilib ki, kəmərdən axan 2 t
neft 1000 m2 torpaq sahəsini əkinə yararsız edir.
220
221
Dostları ilə paylaş: |