azalmışdır. Xarici Avropada VII əsrdə meşə örtüyü ərazinin
80%-ni tutduğu halda hazırda 32%, Rusiya düzənliyində XVIII
əsrdə 55% olduğu halda, indi 30% təşkil edir. Bu hal ABŞ,
Kanada, Hindistan, Çin, Braziliya və Afrika dövlətlərində də
intensiv getmişdir, indi də bu vəziyyət yüksək templə get
diyindən hər il dünyada 20 mln ha-dan artıq meşə örtüyü məhv
edilir. Bunun əsas səbəbi əkinçilik, otlaq, ağac emalından iba
rətdir. Tropik meşələrin kəsilmə intensivliyi onların bərpa in
tensivliyindən 15 dəfə sürətlə gedir. Əgər bu situasiya belə
davam edərsə, 50-60 ildən sonra tropik meşələr tamam məhv
olar. Xatırlatmaq lazımdır ki. Yer kürəsinin malik olduğu
floranın (500000) və faunanın (1500000) yarıdan çoxu əsas ok
sigen mənbəyi olan bu meşələrin payına düşdüyündən, tropik
meşələrin belə istifadəsi Qlobal Ekoloji sistemin deqredasiya-
sından fikir söyləməyə imkan verir. Ətraf mühitin mühafizəsi
ilə bağlı beynəlxalq təşkilatlar (YUNEP, “Qrinpis”) tropik öl
kələrin borclarının bir hissəsini ödəməklə meşələrin qırılma
sının qarşısını almağa çalışır. Avropada “turşulu yağlarla” me
şələrin quruması (AFR, İsveçrə, İngiltərə,Avstriya) baş verir.
Meşə bərpa olunan resurs olduğuna görə onun sahəsini artırmaq
və yeni meşələr salmaq mümkündür. Səudiyyə Ərəbistanı,
BƏƏ və s. ölkələrdə süni meşələr yaradılır.
Dünya okeanının resursları. Dünya əhalisinin sürətli ar
tımı və onun tələbatının yüksəldilməsi Dünya okeanını iqtisadi
fəaliyyətə cəlb edir. Okeanın əsas sərvəti onun suyudur. Dünya
əhalisinin 1/3-i “su qıtlığı” çəkir, odur ki, dəniz suyunun şirin-
ləşdirilib istifadə edilməsi vacibdir. Okeanın bioloji resursları
əhalinin qidasında getdikcə daha mühüm rol oynayır və bəşə
riyyətin heyvan zülalına olan tələbatının 20%-ni ödəyir. Son
dövrlərdə bir çox ölkələrdə dəniz süni vətəgələr - marikultur -
yaradılır. Həm dəniz, həm də şirin su hövzələrində canlıların
yerləşdirilməsi (artırılması)
akvakultur adlanır (Yaponiya.
ABŞ, Hindistan, Filippin, Fransa fərqlənir). Dünya okeanının
bioloji məhsuldar sahələri okeanın 15-20%-ni tutan şelf zo-
232
nalarıdır. Məhsuldarlığına görə Berinq, Oxot, Yapon dənizləri,
qiymətli balıq növlərinə görə Xəzər dənizi fərqlənir.
Dünya okeanının mineral ehtiyatları iki hissədə - onun
suyunda və dibində olan resurslara ayrılır. Dəniz suyunun baş
lıca resurslarından biri xörək duzudur ki, 0,1 km3 suda 20 mln t
miqdanndadır. Əgər dəniz sularırm duzunu tamam ayırıb, yer
səthinə yaymaq mümkün olsaydı, onda 150 m qalınlığında duz
təbəqəsi əmələ gələrdi.
Dəniz suyunun buxarlanması yolu ilə duz alınmasını çin
lilər hələ 4 min il əvvəl öyrənmişlər. Hazırda Çində duzun 1/3-i
bu üsulla istehsal olunur. Yaponiya da bu sahədə daha çox fərq
lənir. 1 t duz almaq üçün təqribən 120 mln t suyu buxarlan
dırmaq lazımdır.
Mühüm resurslardan biri də maqneziumdur. 1 km3 suda
9,5 mln t maqnezium vardır. Bu xammalın dəniz suyundan
alınması qurudakı istehsalından ucuz başa gəlir. Onun alınma
texnologiyası XX əsrin 40-cı illərində öyrənilmiş və hazırda
dünyada maqnezium istehsalının 40%-i bu üsulla əldə olunur.
Bundan başqa, hər km3 dəniz suyunun tərkibində kükürd,
brom, alüminium, uran, gümüş və qızıl vardır. Hazırda brom
xammalının əsas istehsal mənbəyi dəniz suyu sayılır. Dünya
okeanında qızılın ehtiyatı 10 mln t hesablanmışdır ki, bu
quruda
olan ehtiyatdan dəfələrlə artıqdır.
Həmçinin, Dünya okeanının resurslarını, onun şelf zo
nasında və dərinliklərində yerləşən resurslara ayırmaq olur. Şelf
zonasının ən başlıca resursu neft və qaz ehtiyatlarıdır. Dəniz
faydalı qazıntı hasilatından gələn gəlirin 90%-i neft və qazın
payına düşür. Şelf zonasında neft ehtiyatları 120-150 mlrd t
hesablanmışdır.
Şelf zonasının faydalı qazıntılarını üç tipə bölmək olar:
birinci - dəmir filizi, mis, nikel, qalay, civə və s. Bu yataqlar
sahildən uzanan təbii və yaxud süni adaların köməyi əsasında
milli istehsal üsulu ilə mənimsənilir. Bəzən belə yataqlar 10-20
km sahildən aralı 2 km dəniz dibi süxurları altına qədər davam
233