Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

 
193 
leksik,  istərsə  də  qrammatik  xüsusiyyətlərinə  görə  yazılı  ədəbi 
dildən fərqlənir. Burada sözlər orfoepik normalara uyğun şəkildə 
tələffüz olunur, cümlələr də quruluşuna görə yazılı ədəbi dildəki 
ilə müqayisədə fərqlənir. 
Məişət  üslubunun  əsas  səciyyəvi  xüsusiyyəti  sərbəstliyi  və 
yığcamlığıdır. Məişət üslubunun canı dialoji nitqdir. Dialoji nitq 
dedikdə iki nəfərin gündəlik həyatda üzləşdiyi zaman istifadə et-
diyi  dil,  üslub  nəzərdə  tutulur.  Məişət  üslubunun  sərbəstliyi  və 
yığcamlığı  dialoji  nitqdə  daha  qabarıq  şəkildə  özünü  göstərir. 
Dialoji nitqdə intonasiya və jest-hərəkət mühüm rol oynayır, ya-
rımçıq cümlələr çox işlənir. 
Bədii ədəbiyyatda da məişət üslubunun təsiri açıq-aşkar özü-
nü  göstərir.  Bir  çox  şair  və  yazıçılar  (məsələn,  M.Ə.Sabir, 
C.Məmmədquluzadə və s.) əsərlərində məişət üslubundan – canlı 
danışıq dilindən uğurla bəhrələnmişlər. 
Məişət  dili  yazılı  dildən  fərqlənir.  Yazılı  dil  əvəzinə  ―ədəbi 
dil‖  termini  də  işlənir,  çünki  o,  bilavasitə  yazıda  təzahür  edir. 
Buna görə də yazılı dil ədəbi nitq forması sayılır. Məişət üslubu 
isə yalnız şifahi şəkildə mövcuddur. Bu baxımdan məişət üslubu 
ədəbi dilə qarşı durmuş olur. Bununla belə, məişət üslubu nə loru 
nitqdir, nə də məhəlli səciyyə daşıyır. Məişət dili dialektüstü nitq 
formasıdır, yəni ədəbi dilin sərbəst və şifahi nümunəsidir. 
Bədii, elmi və publisistik üslubun nümayəndələri şifahi nitq-
də məişət üslubundan istifadə edirlər. Deməli, müxtəlif üslubların 
nümayəndələri ünsiyyətdə olduqda məhz bu üslubda birləşirlər. 
Onu  da  yadda  saxlamaq  lazımdır  ki,  insanların  yazılı  və 
şifahi nitqləri eyni olmur. 
Qeyd:  Loru dil yonulmamış, pinti danışıq şəklidir. Loru söz 
(kobud  əvəzinə  köntöy),  loru  ifadə  (məs:  fürsəti  əldən  vermək 
yerinə gönü suya vermək) anlayışları da var. 
Məişət dili danışıq dilidir. Danışıq dilinin qarşılığı isə yazılı 
dildir. Yazılı dil şifahi danışıq dilinin əsasında formalaşır. Yazılı 

---

 
194 
dil çox vaxt ədəbi dilin sinonimi kimi formalaşır. 
Ədəbi  dil  üslublar  sistemidir.  Ədəbi  dilin  yaranması  üslub-
ların  müəyyənləşməsi  deməkdir.Ədəbi  dilin  üslubları  danışıq 
dilinin əsasında və danışıq normasından uzaqlaşma yolu ilə yara-
nır.  Sonralar  ədəbi  dil  öz  yazılı  üslubları  ilə  inkişafının  yüksək 
mərhələsinə  çataraq  xalqın  dilinin,  canlı  ünsiyyətinin  təbiiliyin-
dən uzaqlaşır. Bu zaman ədəbi dil qəlibə, şablon dilə çevrilir. Be-
lə  olduqda  insanlar  bir-biri  ilə  ünsiyyətdə  təbii  danışığa  ehtiyac 
hiss edirlər. Ədəbi dilin bu səviyyəyə çatması, həm də cəmiyyət-
də mədəni səviyyənin yüksəlişi, maarifin genişlənməsi ilə insan-
ların öz gündəlik ünsiyyətində məhəlli nitqdən, yerli şivəçilikdən 
uzaqlaşma meyilləri yaratmış olur. Yəni bu zaman ədəbi norma-
tivli dil insanın gündəlik məişətinə bu və ya digər dərəcədə təsir 
etmiş olur. Beləliklə, ədəbi dilin şifahi təzahürü  –  məişət üslubu 
yaranır. İndiki halında məişət üslubu üslublar sisteminin müstəqil 
subyektlərindən sayılır. 
 
Mövzu 24: Rəsmi-iĢgüzar üslub. Rəsmi sənədlərin dili. 
 
Rəsmi-işgüzar üslub – rəsmi və işgüzar sənədlərin dilidir. Bu 
üslubda  fikir  müəyyən  qəlibə  düşmüş  (standart)  formalarda  və 
olduqca yığcam şəkildə verilir. Üslubun əsas səciyyəvi xüsusiy-
yəti də elə budur. Rəsmi-işgüzar üslub hamı üçün eynidir – stan-
dartdır.  Burada  obrazlı  ifadələrə,  fərdi  nitq  xüsusiyyətlərinə  rast 
gəlinmir.  Milli  rəsmi-işgüzar  üslub  başqa  funksional  üslublara 
nisbətən  gec  formalaşır.  Bunun  da  əsas  səbəbi  əvvəllər  ərəb  və 
fars dillərinin, sonra isə rus dilinin Azərbaycanda ya bütünlüklə, 
ya da əsasən həmin funksiyanı daşımasıdır. 
Bu üslubun lüğət tərkibi yığcam, sintaksisi məhduddur. Rəs-
mi-işgüzar üslub müəyyən tarixi təkamül prosesinin məhsuludur. 
Buna görə də bu üslubda bir sıra arxaik sözlər və köhnəlmiş sin-
taktik qəliblər (konstruksiyalar) uzun müddət qorunub saxlanılır. 

---

 
195 
Hər hansı bir dilin dövlət dili olması dövlətin rəsmi-işgüzar 
üsluba  münasibəti  ilə  müəyyən  edilir.  İdarə  və  müəssisələrdə 
rəsmi ünsiyyət dövlət dilində olur. Beynəlxalq münasibətlərdə də 
dövlət bu dildə təmsil olunur. 
Rəsmi-işgüzar  üslub  iki  yerə  ayrılır:  rəsmi  sənədlərin  dili, 
işgüzar sənədlərin dili. 
Dövlət,  hökumət  təşkilatlarının  tərtib  etdiyi  və  rəsmi  qay-
dada  (rəsmi  şəxsin  imzası,  möhür  və  s.)  təsdiq  olunan  sənədlər 
(məsələn, prezident fərmanları, hökumət sərəncamları, nazirlərin 
əmrləri, konstitusiya və s.) rəsmi sənədlər sayılır. 
Rəsmi  sənədlər  mütəxəssislər  tərəfindən  hazırlanır,  yerlərdə 
müzakirə edilir, sonra isə təsdiqlənir. 
Rəsmi sənədlərin əsas xüsusiyyətləri bunlardır: 
– Dilin maksimum mükəmməlliyi; 
– Fikrin tam aydınlığı; 
– Fikrin (sözlərin) birmənalılığı; 
– Fikrin hüquqi cəhətdən əsaslılığı (əsaslandırılması); 
– Dil yığcamlığı. 
Hər bir dövlətin ən mühüm rəsmi sənədləri konstitusiya, qa-
nunlar,  sərəncamlar,  nazirlərin  əmrləri  və  s.dır.  Rəsmi  sənədlər 
mühüm  hüquqi  məzmun  daşıyır,  dövlətdaxili  münasibətlər  bu 
sənədlərin köməyi ilə həyata keçirilir. 
Rəsmi  sənədin  əsas  şərti  (həcmindən  asılı  olmayaraq)  dil 
yığcamlığıdır. Rəsmi sənədlər millətin dövlətçilik mədəniyyətini 
əks  etdirir.  Buna  görə  də  həmin  sənədlərin  mükəmməl  tərtibinə 
xüsusi diqqət yetirilir. 
 
Mövzu 25:Fərdi üslub(nitq) 
 
Fərdin  şifahi  və  yazılı  nitqində  özünəməxsus  xüsusiyyətlər 
olur.Həmin xüsusiyyətlər bütövlükdə fərdi üslubu təşkil edir.Fər-
di üslub hər fərdin özünəməxsus, xarakterik üslubudur.Fərdi üs-

---