Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
. İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------173------------------------------------ 2) Bilikləri ümumiləşdirmək; 3) Problemləri dərk etmək və aşkarlamaq; 4) Problemin həlli üçün mühakimə yürütmək, natamam informasiyadan gerçəyəbənzər nəticə çıxarmaq; 5) Öz davranışına haqq qazandırmaq və yürütdüyü mühakimələri izah etmək; 6) Başqa insanlarla qarşılıqlı fəaliyyət göstərmək və bu yolla biliklər toplamaq; 7) Öz biliyini yenidən qurmaq və yenidən təşkil etmək; 8) Davranış haqqında mühakimə yürüdərkən tətbiq edilən qaydaların mahiyyətini anlamaq; 9) Problemin onun (və ya onların) səlahiyyətinə aid olub-olmamasını, bu problemi onun (və ya onların) həll etməyə məsul olub-olmamasını təyin etmək kimi qabiliyyətləri vardır. Bu siyahıdan hansıları ekspert sisteminin köməyi ilə gerçəkləşdirmək olar? Biliklərə əsaslanan sistem olmaqla, ekspert sistemləri bugün ilk iki xassəni (bəndi) gerçəkləşdirə bilir, dördüncü xassə (bənd) isə dialoq rejimində məsləhətlər vermək şəklində həyata keçirilir. Üçüncü xassə (bənd) – insanın müstəsna hüququ olsa da, ekspert sistemi ilə dialoq zamanı insanın bu qabiliyyəti əhəmiyyətli dərəcədə intensivləşir. Beşinci xassə (bənd) yalnız ekspert sistemində izahetmə və etibaretmə alt sistemlərində gerçəkləşdirilir. Yeddinci xassə (bənd) ekspert sisteminin layihələşdiriciləri və sonra istifadəçiləri tərəfindən reallaşdırılır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------174------------------------------------ Ekspert sistemləri aşağıdakı funksiyaları icra edə bilir: • Verilənlərin qiymətini təyin etmək məqsədi ilə onların interpretasiyası (şərhi); • Texniki və bioloji sistemlərin vəziyyətinin, küysəl (Küylə, uğultu ilə zibillənmiş, entropiyalı, pis yazılan, pis oxunan, düzgünlüyü şübhə doğuran və s.) verilənlərin interpretasiyası əsasında, təyini və ya həmin vəziyyətə diaqnoz qoyulması; • Monitorinq sistemləri vasitəsilə yoxlama müşahidəsi və ya müşahidə edilən obyektlərin (məsələn, reanimasiya şöbələrinin, nüvə reaktorlarının və s.) kritik vəziyyətlərinin verilənlərinin real vaxt miqyasında kəsilməz müşahidə altına alınması; • Keçmişdəki və indiki vəziyyətlərin modelləşdirilməsi əsasında gələcək inkişafın proqnozlaşdırılması; • Qoyulmuş məqsədlərə çatmaq üçün tədbirlərin və fəaliyyətin planlaşdırılması və işlənib hazırlanması; • Qoyulmuş tələblərə cavab verən obyektlərin qurulması üzrə layihələşdirmə və dəqiq icra cədvəllərinin hazırlanması. İdraki aktivliyin modelləşdirilməsi və ekspert sistemləri nəzəriyyəsi baxımından, yeni informasiya texnologiyaları daha geniş aspektdə müəyyən qədər başqa anlam daşıyır. Yaxın gələcəkdə ekspert sistemləri biliklərin təqdim edilməsini, yığılmasını, istifadə edilməsini və ötürülməsini kütləvi surətdə elektron texnologiyasına keçirəcəkdir. Nəşriyyat materiallarında toplanmış biliklər təqdimat baxımından, passiv mahiyyətlidir. Belə ki, daim meydana . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------175------------------------------------ çıxan problemləri həll etmək üçün kitablarda toplanmış bilikləri tətbiq etməzdən əvvəl, onları axtarıb tapmaq, şərh etmək lazım gəlir. Bilikərin yenilənməsi baxımından da, kitablar passivdir. Bundan əlavə, kitablardakı biliklərin başqa adamlara ötürülməsi prosesləri də çevik deyildir. Əlbəttə, biliklərin elektron təqdimatı dedikdə, heç də kitablardakı mətnlərin EHM yaddaşına sadəcə, yalnız köçürülməsi nəzərdə tutulmur. Kitablardakı ekspert biliklərinin EHM yaddaşına daxil edilməsindən əvvəl onlar biliklərin təqdim edilməsi üçün yaradılmış xüsusi dillərə tərcümə edilməli, yəni yenidən kodlaşdırılmalıdır. Bunlar məntiq, şəbəkə və produksion tipli dillərdir. Aydındır ki, nadir (unikal) mətnlər, zəruri olan hallarda yaddaşa ənənəvi mətn formasında yazılacaqdır. Mövcud olan proqramlaşdırma sistemləri də çevik deyildir və onlarda saxlanan biliklərdə hər hansı dəyişiklik etmək üçün yenidən proqramlaşdırma tələb olunur. Görünür, burada proquksion sistemlər nəzəriyyəsinə əsaslanan və qeyri-formal proqramlaşdırma adlanan proqramlaşdırma sistemi müəyyən rol oynayır. Ekspert sistemlərinin yaradılması adi “sifarişçi – icraçı” sxemi üzrə getmir, çünki icraçı-layihələşdirici texniki tapşırığa müvafiq olaraq sifarişçiyə istismara hazır sistem təhvil verməlidir. Lakin bu mümkün olmur, ona görə ki, konkret ekspert sistemin yüklənəcəyi biliklər icraçıda deyil, sifarişçidədir. İcraçı təşkilat (layihələşdirici) xüsusi instrumental vasitələrin köməyi ilə ya “boş” ekspert sistemi, ya da ekspert sistemlərinin bir sinfinə yönəldilmiş metasistem yaradır. “Boş” sistemin biliklərlə doldurulması sifarişçinin . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------176------------------------------------ yanında ya layihələşdirici təşkilata, ya da sifarişçi təşkilata aid olan xüsusi mühəndislər tərəfindən həyata keçirilir. Biliklər mühəndisi bir tərəfdən, ekspert sistemləri nəzəriyyəsi sahəsində tam səlahiyyət sahibi, digər tərəfdən də, predmet oblastını bilən, bu sahənin ekspertləri ilə işləməyi bacaran olmalıdır ki, onların biliklərini verilmiş ekspert sisteminin formalizmlərinə çevirə bilsin. Mətnlərdəki bilikləri və ekspertlərdən intervyü (müsahibə) almaqla əldə edilən bilikləri formallaşdırmaq üçün xüsusi dillər hazırlanmışdır. İnstrumental sistemlər, mahiyyətcə, ekspert sistemləri yaratmaq üçün istifadə edilən ekspert sistemləridir. Bunun təbii genişlənməsi sistem və tətbiqi proqramlaşdırma üçün nəzərdə tutulan ekspert sistemlərinin yaradılması oldu. Paylanmış ekspert sistemləri. Ayrı-ayrı sistemlərdən tərtib edilən paylanmış süni intellekt sistemləri mürəkkəb obyektlərin xassələrinin çoxcəhətli diaqnozda tanınması zamanı ayrı-ayrı mütəxəssislərin qarşılıqlı fəaliyyəti zəruri olan hallarda fəaliyyət planları hazırlamaq üçün lazımdır. Sözügedən situasiyalara nümunə olaraq ekoloji- iqtisadi problemlər, mütəxəssis həkimlər tərəfindən kompleks müayinə aparılması əsasında xəstəyə dəqiq diaqnoz qoyulması problemi göstərilə bilər. Proqramçılar kollektivi tərəfindən böyük proqram komplekslərinin yaradılması üçün də paylanmış ekspert sistemləri mühüm əhəmiyyətə malikdir. Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|